Yaa mi ní ɔ nɔ

Mɛnɔ Ji Yehowa?

Mɛnɔ Ji Yehowa?

Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de

 Yehowa ji anɔkuale Mawu ɔ nɛ a tu e he munyu ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, lɛ nɛ e Bɔ níhi tsuo. (Kpojemi 4:11) Gbali komɛ kaa Abraham kɛ Mose ja lɛ. Yesu hu ja lɛ. (1 Mose 24:27; 2 Mose 15:1, 2; Yohane 20:17) E ji Mawu kɛ ha “je ɔ tsuo,” se pi kɛ ha nihi pɔtɛɛ komɛ pɛ.​—La 47:2.

 Wa naa Mawu biɛ nɛ ngɛ slɔɔto nɛ ji Yehowa a ngɛ Baiblo ɔ mi. (2 Mose 3:15; La 83:18) Biɛ nɛ ɔ je Hebri peemi munyungu nɛ e sisi ji “e peeɔ” ɔ mi, nɛ womi mi leli komɛ susu kaa e hɛɛ sisi numi nɛ ji “O Deɔ O Peeɔ.” Sisi tsɔɔmi nɛ ɔ sa blɔ nya nɛ Yehowa ngɛ kaa Bɔlɔ kɛ Nɔ Nɛ Haa nɛ e si womihi baa mi ɔ saminya. (Yesaya 55:10, 11) Baiblo ɔ yeɔ bua wɔ nɛ wa leɔ Nɔ tutuutu nɛ hɛɛ biɛ nɛ ji Yehowa a saminya, kɛ e su titli nɛ ji suɔmi ɔ.​—2 Mose 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yohane 4:8.

 Biɛ Yehowa a ji Mawu biɛ nɛ a tsɔɔ sisi kɛ je Hebri gbi mi kɛ ba Dangme mi. Lɔ ɔ ji Hebri ningma okadi eywiɛ nɛ ji יהוה (YHWH), nɛ a tsɛɛ ke Tetragrammaton ɔ. Nɔ ko li bɔ nɛ blema Hebri bi ɔmɛ tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha tutuutu. Se kɛ̃ ɔ, pi mwɔnɛ ɔ nɛ a kɛ biɛ Yehowa nɛ a tsɛɛ ngɛ Blɛfo Gbi mi ke “Jehovah” a bɔni ní tsumi. Biɛ “Jehovah” a je kpo kekleekle ngɛ Blɛfo gbi Baiblo nɛ William Tyndale tsɔɔ sisi ngɛ jeha 1530 ɔ mi ɔ. *

Mɛni he je nɛ nɔ ko li bɔ nɛ a tsɛɔ Mawu biɛ ɔ ha ngɛ blema Hebri gbi mi ɔ?

 A be vawɛli ningma okadihi ngɛ blema Hebri ní ngmami mi. Kɔsonati pɛ nɛ a ngɛ. Se ke Hebri no ngɛ Hebri gbi ɔ kanee ɔ, e he wɛ ha lɛ kaa e kɛ vawɛli nɛ sa maa wo mi. Se benɛ a gbe Hebri Ngmami (“Somi Momo”) ɔ nya a, Yuda bi komɛ ná susumi yaya kaa e sɛ nɛ a tsɛ Mawu biɛ ɔ. Ke a ngɛ ngmami ko nɛ Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ mi kanee kɛ ngɛ nihi tsɔɔe ɔ, a ngɔɔ sablai komɛ kaa “Nyɔmtsɛ” loo “Mawu” kɛ daa biɛ ɔ nane mi. Bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, susumi yaya nɛ ɔ gbɛ fĩa, enɛ ɔ he ɔ, bɔ nɛ a tsɛɔ biɛ ɔ ha tutuutu ɔ laa. *

 Ni komɛ susu kaa a tsɛɔ Mawu biɛ ɔ ke “Yahweh,” nɛ ni komɛ hu tsɛɔ biɛ ɔ ngɛ blɔ ekpa nɔ. A na Mose womi nɛ ji etɛ ɔ nɛ a ngma ngɛ Hela gbi mi ɔ fã ko ngɛ Ngo Wo ɔ womi kpohi nɛ a na a mi. Ngɛ fã nɛ ɔ mi ɔ, a tsɔɔ Mawu biɛ ɔ sisi tɛɛ ke, Iao. Blema Hela womi ngmali komɛ hu tsɔɔ kaa a tsɛɔ lɛ lae, I·a·beʹ,I·a·ou·eʹ, se nɔ mi mami ko be nɛ tsɔɔ kaa jã ji bɔ nɛ a tsɛɛ biɛ ɔ ngɛ blema Hebri gbi ɔ mi. *

Susumihi nɛ dɛ ngɛ Mawu biɛ nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he

 Susumi nɛ dɛ: Baiblo sisi tsɔɔmihi nɛ biɛ “Yehowa” ngɛ mi ɔ tsɔɔ kaa Baiblo sisi tsɔɔli ɔmɛ nitsɛmɛ nɛ a kɛ biɛ ɔ wo mi.

 Anɔkuale sane: Hebri munyungu nɛ ji Tetragrammaton nɛ a kɛ da si kɛ ha Mawu biɛ ɔ je kpo maa pee si 7,000 ngɛ Baiblo ɔ mi. * Baiblo sisi tsɔɔli fuu je blɔ nɛ a je Mawu biɛ ɔ kɛ je Baiblo ɔ mi, nɛ a kɛ sablai nɛ ji “Nyɔmtsɛ” da nane mi.

 Susumi nɛ dɛ: Mawu Ope ɔ hia we biɛ pɔtɛɛ ko.

 Anɔkuale sane: Mawu nitsɛ ngɔ e mumi klɔuklɔu ɔ kɛ wo Baiblo ngmali ɔmɛ he wami nɛ a ngɔ e biɛ ɔ kɛ tsu ní si akpehi abɔ. E tsɔɔ hu kaa e sa nɛ nihi nɛ sɔmɔɔ lɛ ɔ nɛ a ngɔ e biɛ ɔ kɛ tsu ní. (Yesaya 42:8; Yoel 2:32; Malaki 3:16; Roma Bi 10:13) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Mawu kã lakpa gbali nɛ a bɔ mɔde kaa a ma ha nɛ nihi a hɛ nɛ je E biɛ ɔ nɔ ɔ a hɛ mi.​—Yeremia 23:27.

 Susumi nɛ dɛ: Ngɛ blema Yuda bi ɔmɛ a kusumi nya a, e sa nɛ a je Mawu biɛ ɔ kɛ je Baiblo ɔ mi.

 Anɔkuale sane: E ngɛ mi kaa Yuda jami hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ ekomɛ tsɛ we Mawu biɛ ɔ mohu lɛɛ, se a je we biɛ ɔ ngɛ Baiblohi nɛ a kɛ tsu ní ɔmɛ a mi. Mawu sume nɛ waa nyɛɛ adesahi a kusumihi nɛ teɔ si kɛ woɔ e mlaa amɛ ɔ a se.​—Mateo 15:1-3.

 Susumi nɛ dɛ: E sɛ nɛ a kɛ Mawu biɛ ɔ nɛ tsu ní ngɛ Baiblo ɔ mi ejakaa nɔ ko lí bɔ nɛ Hebri Bi ɔmɛ tsɛɔ biɛ ɔ ha tutuutu.

 Anɔkuale sane: Susumi kaa jã a tsɔɔ kaa Mawu ngɛ hlae nɛ nihi nɛ a tuɔ gbi slɔɔtohi tsuo nɛ a tsɛ e biɛ ɔ ngɛ blɔ kake nɔ. Se Baiblo ɔ tsɔɔ kaa Mawu jali nɛ a hi si blema a tuɔ gbi ekpaekpa, enɛ ɔ he ɔ, e slo bɔ nɛ nɔ tsuaa nɔ tsɛɔ nihi a biɛhi ha.

 Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Israel kojolɔ Yoshua he nɛ o hyɛ. Kekleekle jeha lafa a mi Kristofohi nɛ a tuɔ Hebri gbi ɔ ma tsɛ e biɛ ɔ ke, Yehoh·shuʹaʽ. A ti nihi nɛ tuɔ Hela gbi ɔ ma tsɛ biɛ ɔ ke, I·e·sousʹ. Baiblo ɔ kɛ bɔ nɛ Hela Bi ɔmɛ tsɛɔ Yoshua Hebri biɛ ɔ ha a tsu ní, nɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa Kristofohi kɛ bɔ nɛ a tsɛɔ biɛhi ngɛ mɛ nitsɛmɛ a gbi mi ha a lɛ tsu ní.​—Bɔfo Ɔmɛ A Ní Tsumi 7:45; Hebri Bi 4:8.

 A ma nyɛ maa ngɔ sisi tomi mlaa nɛ ɔ kɛ tsu ní ke a ngɛ Mawu biɛ ɔ sisi tsɔɔe. Tsa pi bɔ nɛ a tsɛɔ biɛ ɔ ha a nɛ he hia, mohu ɔ, e sa nɛ a kɛ biɛ ɔ nɛ wo hehi nɛ e je kpo ngɛ ngɛ Baiblo ɔ mi.

^ Benɛ Tyndale ngɛ Baiblo mi womi enuɔ nɛ sɛ hlami ɔ sisi tsɔɔe ɔ, e kɛ biɛ “Iehouah” nɛ tsu ní. Pee se nɛ blɛfo gbi ɔ tsake ɔ, bɔ nɛ a ngmaa Mawu biɛ ɔ ha a hu tsake. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ jeha 1612 mi ɔ, Henry Ainsworth kɛ biɛ “Iehovah” nɛ tsu ní ngɛ La womi ɔ nɛ e tsɔɔ sisi ɔ mi. Se be nɛ e pee tsakemi komɛ ngɛ e sisi tsɔɔmi ɔ mi ngɛ jeha 1639 mi ɔ, e kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” lɛ tsu ní. Nihi nɛ a tsɔɔ American Standard Version Baiblo ɔ sisi ngɛ jeha 1901 mi ɔ hu kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” a nɔuu tsu ní ngɛ hehi nɛ Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ ngɛ Hebri ngmami ɔ mi.

^ The New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Kpo 14, ba fa 883-884 hu tsɔɔ kaa: “Be nɛ Yuda Bi ɔmɛ je nyɔguɛ tso mi kɛ ba a se ɔ, a susu kaa e sa nɛ a ná bumi ko kɛ ha biɛ nɛ ji Yahweh ɔ, lɔ ɔ he ɔ, a ngɔ munyungu komɛ kaa ADONAI loo ELOHIM kɛ da biɛ ɔ nane mi.”

^ Ke o ngɛ hlae nɛ o le babauu ɔ, hyɛ munyu nɛ ji, “Mawu Biɛ ɔ Ngɛ Hebri Ngmami ɔ Mi,” nɛ ngɛ womi wayo nɛ ji Mawu Munyu ɔ Kasemi Womi ɔ mi ɔ.

^ Hyɛ Theological Lexicon of the Old Testament, Kpo 2, ba fa 523-​524.