?A KWLA kanngan Biblu nga be klɛli i lalafuɛ Ebre nun’n, i nun? E bumɛn i sɔ. Atrɛkpa’n, a nin a wunmɛn i sɔ Biblu’n i wie le bɔbɔ. Sanngɛ, lalafuɛ nun fluwa sifuɛ dan kun o lɛ’n, be flɛ i kɛ Eliasi Itɛli. Ɔ yili Biblu nɲɔn Ebre aniɛn’n nun. Sɛ a si junman sɔ m’ɔ dili’n i su ndɛ’n, á bú wɔ Biblu’n i like cinnjin kpa.

Be wuli Eliasi Itɛli afuɛ 1553 nun klɔ kaan kun su. Be flɛ klɔ sɔ’n kɛ Gelizi. Klɔ sɔ’n wo andɛ Alemaɲin nin Polɔɲin nin Repibliki Cɛki be aɲialiɛ’n su. Klɔ nga be flɛ i kɛ Jena i Inivɛsite’n nun lɔ yɛ Eliasi Itɛli suannin Ebre nin Aram aniɛn’n niɔn. Kɛ ɔ ɲannin afuɛ 24, ɔ kleli suklu klɔ nga be flɛ i kɛ Laisiki’n i su lɔ. Yɛ ɔ kleli sran mun Ebre’n i kanlɛ. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, ɔ kplannin suklu kun klɔ nga be flɛ i kɛ Nunrɛnbɛgi’n i su lɔ. Suklu ba nga be kɔ lɔ’n, kɛ be di afuɛ nnan cɛ’n, be kwla kan Ebre nin Glɛki’n, nin Latɛn nin Alemaɲin’n. Blɛ sɔ nun’n, be kwlá yomɛn i sɔ liɛ’n suklu annzɛ inivɛsite uflɛ fi nun.

Afuɛ 1587 nun’n, Eliasi Itɛli yili Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aɛnguɛ laa’n, Ebre aniɛn’n nun. Ndɛ ng’ɔ fa klɛli su’n yɛle Derekh ha-Kodesh. I bo yɛle kɛ “Atin B’ɔ Ti Ngunmin’n.” Ɔ fali ndɛ sɔ’n Ezai 35:8 nun. Wafa ng’ɔ klɛli ndɛ mma mun’n, ɔ yo ɲɛnmɛn dan. I sɔ’n ti, sran’m be se kɛ Biblu’n sɔ’n ti klanman dan. Sanngɛ, like nga ti yɛ Biblu sɔ’n yo ɲɛnmɛn dan’n yɛle kɛ, suklu ba nga be o Inivɛsite’n be kwla fa suan Ebre’n i kanlɛ kpa.

Biblu nga Eliasi Itɛli yili i Ebre nun’n, ɔ yoli sran’m be ye dan. Afin laa’n, sɛ sran kun waan ɔ́ kánngan Biblu’n nun Ebre aniɛn’n nun’n, like nɲɔn kle i yalɛ. I klikli’n yɛle kɛ fluwa mma nga be fa klɛ ndɛ mun’n, sran sunman be siman be kanngan. I nɲɔn su’n, wafa nga be klɛli ndɛ mma mun’n ti’n, be wunman ndɛ’m be bo. I wie yɛle Ebre nun ndɛ mma נפשׁ (ne’phesh). I bo’n yɛle kɛ “nguan.” Ezekiɛl ndɛ tre 18 i mma 4 nun’n, kɛ bé klɛ́ ndɛ mma sɔ’n, be bo i bo nin fluwa mma ה (ha). Ɔ maan, be klɛ i kɛ הנפשׁ (han·ne’phesh). I bo’n yɛle kɛ “nguan’n.” Sɛ b’a yiyiman nun b’a kleman sran kun laa’n, ɔ kwla bu i kɛ Ebre nun ndɛ mma הנפשׁ (han·ne’phesh) nin ndɛ mma נפשׁ (ne’phesh) be timan kun mlɔnmlɔn.

Eliasi Itɛli liɛ’n, ɔ fali ajalɛ kun naan i suklu mma’m b’a wun Ebre nun ndɛ mma’m be wlɛ kpa. Yɛle kɛ, ɔ yoli maan ndɛ mma cinnjin kwlaa be fiteli  tuun kpa trali fluwa mma nga be fa bo ndɛ mma sɔ’m be klɛlɛ bo, annzɛ be fa guɛ i bo’n. Ɔ maan, like suanfuɛ’m be wun Ebre nun ndɛ’m be bo. Yɛ be kwla suan Ebre’n i kanlɛ. Like kunngba’n yɛ be nga be yili Biblu nga be flɛ i kɛ Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) be yoli-ɔ. Yɛle kɛ, be tuli ndɛ wie’m be bo, ndɛ’m be ja ngua lɔ. Kpɛkun, be klɛ ndɛ cinnjin’n i tuun kpa. Foto ng’ɔ o yɛ’n, ɔ kle wafa nga Eliasi Itɛli klɛli ndɛ ng’ɔ o Ezekiɛl 18:4 nun’n i Ebre nun’n, ɔ nin wafa nga Biblu Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau nun be klɛli Biblu’n nun ndɛ mma sɔ’n i ndɛ ng’ɔ o ja ngua lɔ’n nun’n.

Eliasi Itɛli yili Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ uflɛ’n wie. Ɔ fiteli afuɛ 1599 nun Nunrɛnbɛgi lɔ. Yɛ be klɛli i nun ndɛ’n aniɛn 12 nun. Ɔ maan kɛ bé kán Biblu sɔ’n i ndɛ’n, be se kɛ Nunrɛnbɛgi lɔ fluwa mɔ be klɛli i aniɛn kpanngban nun’n. Eliasi Itɛli kunndɛli kɛ Ebre aniɛn’n tran aniɛn 12 sɔ’m be nun wie. Sanngɛ, ɔ seli kɛ sɛ ɔ bo i ɲin ase kunndɛ i sɔ fluwa’n, ɔ́ sáci i sika’n ngbɛn. Ɔ su ɲanman wie. * I sɔ’n ti’n, ɔ kacili Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n (Aenguɛ uflɛ’n), i Ebre nun. Ɔ boli i ɲin ase dili junman sɔ’n. W’a diman junman uflɛ fi kun. Ɔ maan, ɔ dili afuɛ kun naan w’a wie i di.

Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ uflɛ mɔ Eliasi Itɛli kacili i Ebre aniɛn’n nun’n, ɔ yoli sran’m be ye wie. Be flɛ fluwa sifuɛ kun m’ɔ ti Ebre aniɛn’n i kpa’n kɛ Franzi Delici. Afuɛ 1891 nun’n, ɔ seli kɛ junman mɔ Eliasi dili’n, ɔ kleli kɛ Klistfuɛ’m be nun’n, ɔ ti Ebre aniɛn’n i kpa. Lele nin andɛ’n, fluwa sɔ’n te yo sran’m be ye. Afin ndɛ ng’ɔ klɛli be’n, be ti su sɛsɛsɛ.

B’a yoman Biblu mɔ Eliasi Itɛli yili be’n be atɛ kpa naan b’a se kɛ ɔ fa ɲɛnnin i wun. Sanngɛ, ɔ dili junman cinnjin kpa. Yɛ ɔ yoli sran’m be ye ɔ cɛli kpa. I wie yɛle Aenguɛ uflɛ m’ɔ kacili i Ebre nun’n. Bian kun mɔ be flɛ i kɛ Wiliamun Robɛrsɔnun’n, ɔ siesieli i nun ndɛ wie’m be ye kpa. Kpɛkun, ɔ fiteli afuɛ 1661 nun. Afuɛ 1798 nun’n, bian kun o lɛ be flɛ i kɛ Risali Kadiki. Ɔ siesieli i nun ndɛ wie’m be ye kpa wie ekun. Eliasi Itɛli niannin Glɛki’n su kpa yɛ ɔ kaci ndɛ mun Ebre nun-ɔn. I wie yɛle Glɛki nun ndɛ mma Kyʹri·os (e Min), nin The·osʹ (Ɲanmiɛn). Sɛ ndɛ’n fin Biblu’n i bue nga laa be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, annzɛ ɔ wun kɛ Zoova i ndɛ yɛ be su kan’n, ɔ klɛ Zoova i dunman’n (יהוה, JHVH) sie i lɛ. Be nga be kaci Aenguɛ uflɛ aniɛn’m be nun’n, be nun sunman be klɛman Ɲanmiɛn dunman’n. Sanngɛ Eliasi Itɛli liɛ’n, ɔ kleli kɛ ɔ fata kɛ Ɲanmiɛn dunman’n tran Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ uflɛ’n i nun.

Blɛ kwlaa nga á kánngan Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ uflɛ’n nun’n, sɛ a wun Ɲanmiɛn i dunman Zoova Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ uflɛ’n nun’n, maan ɔ wla kpɛn Eliasi Itɛli nin Biblu ng’ɔ yili be Ebre aniɛn nun’n be su.