1-3. E bo Yéhôva ésaé a nlem ôse a tinan aya? Nyoñek éve’an.

BI NGA bialé nsem été, nalé a bo na bi bo bikop. Ve mbamba jam a ne na, Yéhôva a nji bo bia “ane d’ayiane mam abé mangan,” nge bia kôñelane minlem, a ye’elane nye a zene ya ntañ. (Bs. 103:10) Nde ñhe, aval ane David a nga kate Salomon, asu ya na Zambe a kañese ékaña’a bia ve nye môs ane môs, bia yiane “saane nye a nlem ôse.” (1 Mka. 28:9, Mfefé Nkôñelan.) Aval avé bia bebo mam abé bi ne bo nye ésaé a nlem ôse?

² Ényiñe bejô bôte béziñe ya ayoñe Juda é ne volô bia. Bi ne vek ényiñe njô bôt Asa, a ényiñe njô bôt Amatsia. Bejô bôte bete be nga bo mam me mbe mvaé mis me Yéhôva, ve Asa a nga bo de a nlem ôse. (2 Mka. 15:16, 17; 25:1, 2; Min. 17:3.) Bese be mbe bebo mam abé, be nga bo fe bikop. Asa a nji lume mezene me Yéhôva mvus, amu a nga bo nye ésaé a nleme wé ôse. (1 Mka. 28:9, Mfefé Nkôñelan.) Amatsia ki a nji bo Yéhôva ésaé a nleme wé ôse. Éyoñe Yéhôva a volôya nye na a dañe besiñe bé, a nga  viane nyoñe bengunemelan ya meyoñe mete, a kañe be.—2 Mka. 25:11-16.

³ E bo Yéhôva ésaé a “nlem ôse” a tinane na, bi bo nye ésaé ngumba ngumba, teke telé môs éziñ. Kalate Zambe a wô’ô belan éfia “nlem” asu ya na, a kobô ajô ya abui mam me solô be môt. Avale mam bi nji bo ngule ya yen a mis ane minkômban, mimfasan, minsôñan, fe’e ya bo mam, a aval bia wô’ôtane mam. Nde ñhe, môt a bo Yéhôva ésaé a nleme wé ôse, a nji bi minleme mibaé. A nji yiane jô ve anyu na, ‘Ke ma kañe Zambe.’ Ve bia Bekristen, jé bi ne bo asu ya na bi bo Yéhôva ésaé a nlem ôse? Bi nji yiane bi minleme mibaé akusa bo bi ne bebo mam abé.—2 Mka. 19:9.

4. Jé bia zu yen?

⁴ Bi tame zu kobô ajô Asa, Josaphat, Ézéchias, a Josias bejô bôte béziñe ya Juda be nga bo Yéhôva ésaé a nlem ôse. Nalé aye volô bia na bi kôme wô’ô jôme ja tinane na, e bo Yéhôva ésaé a nlem ôse. Bejô bôte benyine bete be nga bo bikop, ve Yéhôva a nga ke ôsu a yene be mvaé. Amu jé Yéhôva a nga jô na, be nga bo nye ésaé a nlem ôse, a aval avé bi ne vu be?

5. Beta be mame bevé Asa a nga bo?

⁵ Asa a mbe njô bôte lale ya ayoñe Juda, a nga nyoñ éto njôô e zu koone na ayoñ Israël é kandaneya a ayoñe Juda. A nga mane va betemple bengunemelan a bebo ébamba bese ya si jé. A nga vaa fe émvame jé Maaka éto “nyia njôô bôt”, amu a nga bo mvite ngunemelan. (1 Bb. 15:11-13) Asa a nga lebe bôte bé na, “be jeñe Yéhôva, . . . a [ba’ale] metiñ a mam be nga tiñeti be.” Asa a nga bo fo’o na, mfuban ékaña’a ô beta tebe ne bip.—2 Mka. 14:4.

6. Asa a nga bo aya éyoñ nkan bita ya Éthiopie ô nga mane bômane Juda?

⁶ Yéhôva a nga volô na, bôte ya Juda be nyiñ ne mieññ mbu ôsu Asa a nga jôé. Zérach a nga zu wosane Juda, a beta nsamba mewosan, bôt 1 000 000 a bewagon ya bita 300. (2 Mka. 14:1, 6, 9, 10) Jé Asa a nga bo éyoñ a nga yene beta nkan bita ate? A nga futi ndi nleme jé ése be Yéhôva. (Lañe 2 Minkañete 14:11.) Zambe a nga wô’ô meye’elan me Asa, a bo na a dañe b’Éthiopien e bita, Asa ba be bôte bé, be nga mane jiane nkane bita ya Éthiopie ne meññ. (2 Mka. 14:12, 13) To’o éyoñ bejô bôt be mbe be bo’o bikop, Yéhôva a mbe ve ve be medañ amu jôé dé. (1 Bb. 20:13, 26-30) Ve Asa a nga tabe Yéhôva ndi, ane Yéhôva a nga yalan meye’elan mé. Mvuse ya valé Asa a nga nyoñe mbia mintyi’an. A li’i jeñe mvolan be Yéhôva, a nga viane ke yene njô bôt ya Syrie. (1 Bb. 15:16-22) Akusa bo nalé, Yéhôva a nga jô na nlem Asa “ô mbe ngumba mfa’a [wé], nté ôse a nga vee.” Aval avé bi ne vu éve’ela Asa?—1 Bb. 15:14, Mfefé Nkôñelan.

7, 8. Nté wo bo Yéhôva ésaé, aval avé ô ne vu Asa?

⁷ Môt ase ya be bia a ne fas nge nleme wé ô ne ngumba be Yéhôva. Sili’i womiene na, ‘Ye me nyoñeya fo’o ntyi’ane ya ve Yéhôva nlem avak, ntyi’ane ya kamane mfuban ékaña’a, a ntyi’ane ya ve ngule jam ése na, te jôm éziñ ja ve ékôane Yéhôva mvit?’ Tame ve’ele simesane abim ayok Asa a mbe  a yiane bi, asu ya na a vaa Maaka, émvame jé éto “nyia njôô bôt”! Éko éziñe na bôt wo yem be ngenane te bo avale mbia jame Maaka a nga bo môs éziñ, ve ô ne tebe été éziñ, aval été ô ne yene mfi ya vu Asa. Bi tame nyoñ éve’an, wo ye bo aya nge ba telé ébu’a jia ya nda bôte jôé, nge ke mvôé jôé éziñe feñ amu ja te bo nsem, a bene kôñelane nlem? Ye ô nyoñeya fo’o ntyi’ane ya tyi’i minkañ a nye nga? Nleme wôé wo ye tindi wo na ô bo aya?

⁸ Aval ane Asa, ô ne liti na wo bo Yéhôva ésaé a nlem ôse, éyoñe wo tôban étibila’a, ja’a éyoñe wo tôban avale minjuk e ne ayaé ya jibi. Bongô be sikôlô bevok be ne soñe wo, nge wo’o wo ôsone nyu, amu na ô ne Ngaa Yéhôva. Nge ke na, bôte mia be be mi ne nda bisaé jia, be ne tindi wo na ô saé abui, a na ô telé mame ya nsisime mvus. Éyoñ ô tele aval été éte, ye’elane Yéhôva ane Asa. Tabe’e Yéhôva mebun, kabeta’ane mame wo yeme na me ne zôsô a mvo’é. Te vuane na Yéhôva a nga volô Asa, a nga ve nye ngule nyul, a ye fe ve wo ngule nyul.

9. Aval avé bi ne liti na nleme wongan ô ne ngumba éyoñ bia kañete?

⁹ Bebo bisaé be Yéhôva ba simesane ke ve bebien. Asa a nga wumulu nya ékaña’a. Bia fe bia yiane volô bôte bevo’o na be “jeñe Yéhôva.” Ngo’o abim ava’a Yéhôva a wôk, éyoñ a yene ngule bia ve na, bi kañete’e bivuvumane biangan. Éyoñe bia bo nalé, bia liti na, bia nye’e nye, a na, bia yi na bôte bevok be bi ényiñe ya melu mese!

10, 11. Aval avé bi ne vu Josaphat?

¹⁰ Josaphat mon Asa “a nga wulu zene ya Asa ésa wé.” (2 Mka. 20:31, 32, Mfefé Nkôñelan.) Aval ane ésa, Josaphat a nga jô bôte na, be jeñe Yéhôva. A nga lôme bôt be ke ye’ele bôte ya Juda “Kalate metiñ me Yéhôva.” (2 Mka. 17:7-10) A nga ke mfa’a ya nord ya Israël akui si minkôle ya Éphraïm, “a bulane [bôt] be Yéhôva.” (2 Mka. 19:4) Josaphat a nga be njô bôt “a nga bo a jeñe Yéhôva a nlem ôse.”—2 Mka. 22:9.

¹¹ Den, bia bese bi ne bo beta ésaé nkañete nsamba wua a Yéhôva. Ye ô nyoñeya fo’o ntyi’ane ya ye’ele bôte bevok Mejô me Zambe ngon ése, asu ya na ô ve be ngule ya kañe Zambe nga? Nge bia ve ngule jangan ése mfa’a ôte, Yéhôva a ye botane bia, a bo na bi bi meyé’é. Ye wo sili de Yéhôva e meye’elan? Ye ô ne nkômesane ya bo nalé, to’o da sili na, ô sé’é abim éyoñ ô wô’ô wo’on? Aval ane Josaphat a nga bo éyoñ a nga ke volô bôte ya Éphraïm na be bulane be Yéhôva, bia fe bi ne volô bôte be voeya nsisime na be bulane be Yéhôva. Nge bôte béziñ be nga tebe feñ ba nyiñ abôta nkañete ya akônda dangan, nge be jô’éya minseme miap, bemvendé ba bo ngume nta’ane mam na, be ke jome be, a volô be na be bulane be Yéhôva.

12, 13. Éyoñ a nga tebe minju’u été Josaphat a nga bo aya? (a) Amu jé bia ye liti na bia vu Josaphat éyoñe bia kañese na bi ne atek?

¹² Aval ane ésa wé Asa, Josaphat a nga kabetane Yéhôva ja’a éyoñe besiñe bé be nga wosane nye. (Lañe 2 Minkañete 20:2-4.) Josaphat a nga koo fo’o woñ! Ve, a nga “tyi’i na a sili nkômbane” Yéhôva. Éyoñ a nga ye’elane nye, a nga meme na, ayoñe Juda e ‘nji bi ngul ane be ne wosane beta  nsamba’ bezimba a zu wosane be, a na be nji yem ane be ne bo. A nga futi ndi nleme jé ése be Yéhôva, a nga jô nye na: “Mise mangan me lô ve wo.”—2 Mka. 20:12. 

¹³ E wô’ô kui na, bia fe bi koo woñ aval ane Josaphat, a bo teke yeme jam bi ne bo. (2 Bec. 4:8, 9) Ve bia yiane ba’ale na, éyoñ a nga ye’elane Yéhôva, Josaphat a nga meme na, ba b’ayoñe dé be ne atek. (2 Mka. 20:5) Betebe ôsu ya menda me bôt, be ne vu Josaphat éyoñe ba jeñe mvolan be Yéhôva minjuk été. Mi nji yiane wô’ô ôsone ya de’ele Yéhôva mo, éyoñe mia ye’elane nye mise bibu’a ya menda me bôte menan. Bibu’a ya menda me bôte menan, bia ye yene na mi too Yéhôva ndi. Yéhôva a nga volô Josaphat, a ye fe volô mia.

14, 15. Aval avé Ézéchias a nga liti na a too Yéhôva mebun?

¹⁴ Bia yeme dene na, Ézéchias a nga “kabetane Yéhôva,” ve ényiñe jé é nji be ane éyiñe Josaphat, amu a mbe a yiane sa’ale mbia mefulu me ésa, nnye a mbe a kañe bengunemelan. Ézéchias “a nga vaa bito ya bikôndô’ô yôp, a bôé mekôn, a ba’é Beashera: a nga bu’u nyo mvot Moïse a nga bo,” amu bone b’Israël be nga bo be kañe je. A nga bo Yéhôva ésaé a nlem ôse, amu a nga ke ôsu a “ba’ale Metiñe mé, mme Yéhôva a nga tiñeti Moïse.”—2 Bb. 18:1-6.

¹⁵ To’o éyoñe bezimba ya Assyrie, nlam ô mbe ô dañe wum éyoñ éte, be nga bômane Jérusalem a kômbô vose nye, Ézéchias a nga futi ndi nleme jé ése be Yéhôva. Sanchérib, njô bôte ya Assyrie a nga kpwe’ele Yéhôva a kômbô bo na Ézéchias a koo woñ. Ve a nga ke ôsu a liti na, a too ndi na Yéhôva a ye kôté nye. (Lañe Ésaïe 37:15-20.) Zambe a nga yalane meye’elane mé éyoñ a nga lôme éngele wé a ke wôé b’Assyrien 185 000.—És. 37:36, 37.

16, 17. Aval avé ô ne liti na wo vu Ézéchias?

¹⁶ Mvuse ya valé, Ézéchias a nga ku ôkon, bebé ya wu. Ane a nga ye’elane Yéhôva na a simesan aval a nga bo nye ésaé. (Lañe 2 Bejô Bôt 20:1-3, Mfefé Nkôñelan.) Kalate Zambe a kate bia na, den, Yéhôva a nji beta bo mesimba asu ya na, a saé bia a na, a kô’ôlane bia melu m’ényiñ. Ve aval ane Ézéchias a nga ye’elane Yéhôva, môt ase ya be bia a ne jô Yéhôva na: “Me nga wulu mise môé e bebela été, nalé fe a nlem ôse.” Ye wo buni fo’o na, Yéhôva a ne ngule ya su’u wo, ja’a ô bôô énoñ ôkon?—Bs. 41:3.

¹⁷ Éyoñe bia fas éve’ela Ézéchias, bia yiane yene mfi ya kôme jam éziñ e ne ndeñele élate bia be Yéhôva, nge kamane bia na bi nyane nya ékaña’a. Bi nji kômbô vu bôte ya émo ji a zen éziñ, mbe ba belane menjeñe mefoé asu ya na, be wumulu bôt béziñ a lôte nné. E ne été na, Bekristene béziñ be ne belane menjeñe mefoé asu ya na, be laan a bibu’a ya menda me bôte map a bemvôé bap. Ve bôt abui ya émo ji, ba belane menjeñe mefoé (résaux sociaux) na ba laan a bôte be nji yem. Nge ke na, ba nyoñ abui éyoñe na be yene befôtô, nge lañe mam ma fombô bôte bete. Bia yiane tabe ntyele ya jô’é mam me nji bo mfi me zu jaé bia nlô. Kristen é ne taté na, ja bete émiene yôp amu abui bôte da nye’e da lañe mam a tili, nge yene befôtô a futi  internet; a ne fe wô’ô ôlun nge bôt béziñ be nji beta lañe mam a tili, nge yene befôtô a futi. Ye bi ne simesane nlômane Paul, nge ke Aquila ba Priscille, be nyoñ éyoñe ya lôme befôtô, nge lañe mame bôt ba tili, nge befôtô ba futi internet? Kalate Zambe a jô na, Paul “a nga ve éyoñ jé ése mfa’a ya kate mbamba foé.” Aquila ba Priscille ki be nga belan éyoñe jap mfa’a ya “tu’a lep [bôte befe] zene ya Zambe.” (Mam. 18:4, 5, 26) Bi ne sili biabebiene na, ‘Ye ma sa’ale fo’o fulu ya wumulu mona môt, nge nyoñ abui éyoñ asu mam me nji dañe bo mfi?’—Lañe Beéphésien 5:15, 16.

18, 19. Wo kômbô vu Josias mfa’a ôvé?

¹⁸ Njô bôt Josias, ndaé Ézéchias a nga ba’ale memvinda me Yéhôva “a nlem wé ôse.” (2 Mka. 34:31) “A nga taté jeñ zene ya David ésa wé,” a ngenan mongô. Éyoñ a nga bi mimbu 20, a nga taté na a fubu ayoñe Juda, a vaa nkañane bengunemelan. (Lañe 2 Minkañete 34:1-3.) Josias a mbe ayôñ mfa’a ya bo mame Zambe a wô’ô mvaé. Njô bôte mfe ya Juda a nji tôñe Zambe aval ane Josias. Éyoñe be nga som mvulukane Kalate, éko éziñe wu Moïse émien a nga tili, a lañe wô melo mé, Josias a nga yene na, a yiane tu’a bo Zambe ésaé nya mboane. Ane a nga tindi bôte na be bo Yéhôva ésaé. Nalé a nga bo na éjôé Josias si, bôt “be nji jô’é ntôñane Yéhôva.”—2 Mka. 34:27, 33.

¹⁹ Aval ane Josias, bongô fe ba yiane taté na ba jeñe Yéhôva, ja’a be ngenan bitum. Njô bôte Manassé a nga yiane kañete Josias avale Yéhôva a nga jamé nye mam abé mé. A bongô, jeñané amvôé ya benya bôtô ba kabetane Yéhôva, ba ya nda bôte jenan, a ba ya akônda, asu ya na, be kate mia mba mba be mam Yéhôva a boya asu dap. Te vuane fe na Josias a nga nyoñe mbamba ntyi’an amu mintilan a nga lañ mi nga nambe nye. Mejô me Zambe wo lañ, me ne tindi wo na, ô bo mam ma ye ve wo abui mevak, ma ma ye wônô élate jôé a Yéhôva, a ma ye tindi wo na ô volô bôte bevok na be jeñe Yéhôva. (Lañe 2 Minkañete 34:18, 19.) Nge wo yé’é Kalate Zambe, nalé a ne fe volô wo na ô yene bevôm wo yiane ve ngul nté wo bo Yéhôva ésaé. Nge wo bo nalé, va’a womien ngumba ngumba ane Josias.

20, 21. (a) Bejô bôte benyin bia te yen ayé’é di ba funan mfa’a ôvé? (b) Jé bia ye yen ayé’é da zu?

²⁰ Nga wo yene na, e ne mfi ya beta yen aval avé bejô bôt benyine ya Juda ba, be nga bo Yéhôva ésaé a nleme wop ôse? Be nga bo nye ésaé a ayôñ ése, be nga ve fe bebien ngumba ngumba. Be nga ke ôsu a bo nkômbane Yéhôva. Be nga bo de to’o éyoñe be nga tele e minju’u été. Jame da dañ e ne na, be nga bo de teke sôñe jôm éziñe yat.

²¹ Ayé’é da zu da ye liti bia na, bejô bôte bete be mbe fe be bo’o bikop. Ve éyoñe Yéhôva a nga fase minleme miap, a nga yene na, be nga bo nye ésaé a nlem wop ôse. Bia fe bi ne bebo mam abé. Éyoñe Yéhôva a fase minleme miangan, ye a jô fo’o na bia bo nye ésaé a nlem ôse nga? Bia ye fase jam ete ayé’é da zu.