SI Jesus maoy nagtukod sa Kristiyanidad, ug ang iyang mga sumusunod nagpakaylap niini sa panahon sa pagmando sa Roma. Sa pagkakaron makita pa ang Romanhong mga karsada, agianan sa tubig (aqueduct), ug mga monumento diha sa mga nasod sama sa Britanya ug Ehipto. Ang maong mga butang tinuod nga naglungtad. Kini nagpamatuod nga si Jesus ug ang iyang mga apostoles tinuod usab, ingon man ang ilang gisulti ug gibuhat. Pananglitan, kon moagi ka sa karaang Dalan sa Apio, naglakaw ka sa dalan nga hayan giagian sa Kristohanong apostol nga si Pablo sa pagpaingon niya sa Roma.—Buhat 28:15, 16.

Ang asoy sa Bibliya bahin kang Jesus ug sa iyang mga tinun-an naghisgot sa daghang makasaysayanhong hitabo sa unang siglo. Matikdi ang giingon sa magsusulat sa Bibliya nga si Lucas bahin sa tuig diin nahitabo ang duha ka hinungdanon  kaayong hitabo: ang pagsugod sa ministeryo ni Juan Bawtista ug ang pagbawtismo kang Jesus, diin siya nahimong Kristo, o Mesiyas. Si Lucas nagsulat nga nahitabo kana sa “ikanapulog-lima ka tuig sa paghari ni Tiberio Cesar [29 C.E.], sa dihang si Poncio Pilato mao ang gobernador sa Judea, ug si Herodes mao ang magmamando sa distrito sa Galilea.” (Lucas 3:1-3, 21) Si Lucas naghisgot usab sa upat pa ka taas nga opisyales—si Felipe (igsoon ni Herodes), Lisanias, Anas, ug Caifas. Kining pito ka ngalan gipamatud-an sa sekular nga mga historyano. Apan ang ato lang hisgotan karon mao si Tiberio, Pilato, ug si Herodes.

Si Tiberio Cesar ilado kaayo, ug ang iyang panagway makita diha sa mga buhat sa arte. Ang Romanhong Senado nagtudlo kaniya ingong emperador niadtong Septiyembre 15, tuig 14 C.E., sa dihang si Jesus nag-edad ug mga 15 anyos.

Si Poncio Pilato gihisgotan uban kang Tiberio diha sa asoy nga gisulat sa Romanong historyano nga si Tacitus wala madugay human makompleto ang Bibliya. Maylabot sa terminong “Kristohanon,” si Tacitus misulat: “Si Christus, nga maoy gigikanan sa ngalan sa ilang grupo, gisilotag kamatayon panahon sa pagmando ni Tiberio pinaagi sa usa sa atong mga gobernador, si Poncio Pilato.”

Si Herodes Antipas gibantog nga maoy nagtukod sa siyudad sa Tiberias duol sa Dagat sa Galilea. Didto usab siya nagpuyo. Lagmit, sa Tiberias gipapunggotag ulo ni Herodes si Juan Bawtista.

Ang mga asoy sa Bibliya naghisgot usab sa hinungdanong mga hitabo panahon sa pagmando sa Roma. Maylabot sa panahon sa pagkatawo ni Jesus, ang Bibliya nag-ingon: “Karon niadtong mga adlawa ang usa ka mando gipagula gikan ni Cesar Agusto nga magparehistro ang tanan sa gipuy-ang yuta; (kining una nga pagrehistro nahitabo sa dihang si Quirinio mao ang gobernador sa Sirya;) ug ang tanang tawo mipanaw aron magparehistro, ang matag usa ngadto sa iyang kaugalingong siyudad.”—Lucas 2:1-3.

Si Tacitus ug ang Hudiyong historyano nga si Josephus parehong naghisgot kang Quirinio. Ang pamatuod nga nahitabo ang maong pagrehistro makaplagan diha sa sugo sa Romanong gobernador nga gitipigan sa British Library. Kini nag-ingon: “Kay miabot na ang panahon alang sa balay ug balay nga pagsenso, kadtong wala na magpuyo sa ilang mga distrito tungod sa nagkalainlaing katarongan kinahanglan gayong mopauli sa ilang lugar nga natawhan.”

Ang Bibliya naghisgot usab ug “usa ka dakong gutom . . . sa panahon ni Claudio [nga emperador sa Roma].” (Buhat 11:28) Ang historyano sa unang siglo nga si Josephus nagpamatuod sa  maong asoy. Siya misulat: “Usa ka dakong gutom ang nahitabo nianang panahona, ug daghan ang nangamatay.”

Dugang pa, ang Buhat 18:2 nag-ingon nga ‘si Claudio nagsugo sa tanang Hudiyo sa pagbiya sa Roma.’ Gipamatud-an kini sa biograpiya ni Claudio, nga gisulat sa Romanong historyano nga si Suetonius sa mga 121 C.E. “Gipapahawa [ni Claudio] sa Roma ang tanang Hudiyo,” nag-ingon si Suetonius, ug siya midugang nga tungod sa ilang pagdumot sa mga Kristohanon, ang mga Hudiyo “kanunayng magpatunghag kagubot.”

Ang Bibliya nag-ingon nga atol sa gihisgotang gutom, si Herodes Agripa, nga nagsul-ob ug “harianong besti,” nagpakigpulong atubangan sa mga tawo, kinsa midayeg kaniya nga nag-ingon: “Tingog sa usa ka diyos, ug dili sa tawo!” Dayon ang Bibliya nag-ingon nga si Agripa “gikaon . . . sa mga ulod ug nabugtoan sa gininhawa.” (Buhat 12:21-23) Si Josephus nagrekord usab niini nga hitabo, nga nagdugang ug pipila ka detalye. Siya misulat nga si Agripa nagpakigpulong “nga nagsul-ob ug besti nga gama sa purong plata.” Siya miingon usab nga ‘si Agripa kalit nga mibatig grabeng kasakit sa tiyan.’ Siya namatay lima ka adlaw sa ulahi, matod ni Josephus.

Ang Bibliya naundan usab ug talagsaong mga tagna nga gisulat ug natuman panahon sa pagmando sa Roma. Pananglitan, sa dihang si Jesus misakay ug asno paingon sa Jerusalem, siya mihilak ug nagtagna kon sa unsang paagi laglagon sa Romanong kasundalohan ang maong siyudad. “Modangat kanimo ang mga adlaw sa dihang ang imong mga kaaway magatukod libot kanimo ug usa ka salipdanan sa talinis nga mga estaka,” miingon si Jesus. “Dili ka nila binlan ug bato nga napatong sa bato, tungod kay wala ka makaila sa panahon sa pagsusi kanimo.”—Lucas 19:41-44.

Apan, ang mga sumusunod ni Jesus adunay kahigayonan sa pag-ikyas. Sa unsang paagi? Si Jesus abanteng naghatag kanilag espesipikong instruksiyon. Siya nagpasidaan: “Inigkakita ninyo nga malibotan ang Jerusalem sa nagkampong kasundalohan, nan hibaloi nga haduol na ang paglaglag kaniya. Nan silang anaa sa Judea pakalagiwa ngadto sa kabukiran, ug kadtong anaa sa iyang taliwala [Jerusalem] pabiyaa.” (Lucas 21:20, 21) Lagmit naghunahuna ang mga sumusunod ni Jesus, ‘Unsaon namo pag-ikyas gikan sa siyudad nga gilikosan?’

Si Josephus nagrekord sa nahitabo. Sa 66 C.E., sa dihang gikuha sa usa ka Romanong gobernador ang utang nga buhis gikan sa panudlanag bahandi sa templo, gipamatay sa nasuko nga Hudiyong mga rebelde ang Romanong kasundalohan ug, sa diwa, nagdeklarar sa ilang independensiya. Sa ulahi nianang tuiga, si Cestius Gallus, ang Romanong gobernador sa Sirya, mimartsa pahabagatan uban sa 30,000 ka kasundalohan, nga nakaabot sa Jerusalem panahon sa usa ka relihiyosong kasaulogan. Iyang gipukan ang mga kasikbit sa siyudad ug gisugdan pa gani paglumpag ang paril sa templo, diin midangop ang mga rebelde. Dayon, sa wala damha, si Gallus miatras! Ang nanghugyaw nga mga Hudiyo miatake sa nangatras nga mga sundalo.

Ang matinumanong mga Kristohanon wala malimbongi niini nga hitabo. Sila nakaamgo nga natuman ang kahibulongang tagna ni Jesus: Ang siyudad gilikosan sa nagkampong kasundalohan! Ug kay nangatras ang mga sundalo, gipahimuslan sa matinumanong mga Kristohanon ang kahigayonan nga moikyas. Daghan ang nangadto sa Pella, usa ka neyutral-sa-politika nga siyudad sa mga Hentil nga nahimutang sa kabukiran tabok sa Jordan.

Unsay nahitabo sa Jerusalem? Ubos sa pagpanguna ni Vespasian ug sa iyang anak nga si Tito, ang Romanong kasundalohan namalik—nga nianang panahona 60,000 na ang gidaghanon. Sila misulong sa siyudad una pa sa Paskuwa sa 70 C.E., mao nga natanggong ang mga molupyo ug ang mga deboto nga nagpanon didto alang sa kasaulogan. Gipamuril sa Romanong kasundalohan ang kakahoyan palibot sa Jerusalem ug naghimo silag paril nga gama sa talinis nga mga estaka, ingon sa gitagna ni Jesus. Paglabay sa mga lima ka bulan, ang siyudad napukan.

Si Tito nagmando nga dili hilabtan ang templo; apan usa ka sundalo ang nagsunog niana, ug ang maong dapit gitumpag—sumala gayod sa gitagna ni Jesus. Si Josephus miingon nga mga 1,100,000 ka Hudiyo ug mga kinabig ang nangamatay, ang kadaghanan tungod sa kagutom ug kamatay, ug ang laing 97,000 gibihag. Daghan ang gipadala ngadto sa Roma ingong mga ulipon.  Kon moadto ka karon sa Roma, makasuroy ka sa gibantog nga Colosseum, nga natapos ug tukod ni Tito human sa iyang pagsulong sa Judea. Makita usab nimo ang Arko ni Tito, nga nagtimaan sa pag-ilog sa Jerusalem. Oo, ang tagna sa Bibliya kasaligan kaayo sa tanang detalye niini. Nan, hinungdanon gayod nga atong patalinghogan ang gisulti niana bahin sa umaabot!

Sa dihang nagtindog si Jesus atubangan sa Romanong gobernador nga si Poncio Pilato, siya naghisgot bahin sa usa ka Gingharian, o kagamhanan, nga “dili bahin niining kalibotana.” (Juan 18:36) Gani, gitudloan ni Jesus ang iyang mga sumusunod sa pag-ampo alang nianang maong gingharian. “Amahan namo nga anaa sa mga langit,” siya miingon, “paanhia ang imong gingharian. Matuman unta ang imong kabubut-on, maingon sa langit, mao man usab sa yuta.” (Mateo 6:9, 10) Matikdi nga ipahinabo sa Gingharian sa Diyos nga matuman dinhi sa yuta ang kabubut-on sa Diyos—dili kanang sa garboso ug ambisyosong mga tawo.

Si Jesus mao ang Hari nianang langitnong Gingharian. Ug kaharmonya sa orihinal nga katuyoan sa Diyos, iyang himoong paraiso ang tibuok yuta.—Lucas 23:43.

Kanus-a mangilabot ang Gingharian sa Diyos sa kalihokan sa katawhan? Ang nabanhawng si Jesus naghatag ug ideya sa tubag niana sa dihang miingon siya sa iyang apostol nga si Juan, nga nabilanggo niadtong tungora sa isla sa Patmos panahon sa pagmando sa Romanong emperador nga si Domitian, ang igsoon ni Tito. “Adunay pito ka hari,” miingon si Jesus. “Ang lima nangapukan na, ang usa mao siya karon, apan ang lain wala pa moabot, apan sa mahiabot na siya magpabilin siya sulod sa mubo nga panahon.”—Pinadayag 17:10.

Sa dihang gisulat ni Juan kanang mga pulonga, lima na ka “hari,” o imperyo, ang nangapukan: Ehipto, Asirya, Babilonya, Medo-Persia, ug Gresya. Ang ‘usa nga mao karon,’ o ang naglungtad panahon ni apostol Juan, mao ang Roma. Busa, usa na lang ang nagpabilin—ang kataposang gahom sa kalibotan diha sa kasaysayan sa Bibliya. Unsa man kini? Unsa ka dugay kini magmando? Tubagon kana sa sunod nga gula sa Pagmata!