Beth ko: “N’ sunguru tuma, jolidɛsɛ tun be n’ na. Fanga foyi tun tɛ n’ na, n’ tun be sɛgɛn joona, n’ kolow tun be n’ dimi ani n’ tun tɛ se ka n’ hakili sigi ka koo dɔ kɛ. Jolifla min be weele ko fɛr, n’o ye nintankɔgɔ dɔ ye, n’ ka dɔgɔtɔrɔ ko n’ ka to k’o ta. N’ tora k’o ta ani ka dumuni ɲumanw kɛ fana. Dɔɔni o kɔ, n’ fari fisayara.”

Beth ka bana ɲɔgɔn be mɔgɔ caaman na. Ɔriganisasiyɔn min be kɛnɛyakow kun na duniɲa kɔnɔ (OMS), ale ko duniɲa kɔnɔ, o bana be mɔgɔ miliyari fila la. O kɔrɔ ko mɔgɔ kɛmɛ kan, a be mɔgɔ 30 ɲɔgɔn na. Jamana minw be yiriwali sira kan, a yirala ko olu kɔnɔ, muso kɔnɔman kɛmɛ kan, jolidɛsɛ be 50 ɲɔgɔn na. Denmisɛn minw sii ma se lakɔlitaga ma, olu mɔgɔ kɛmɛ kan, jolidɛsɛ be 40 ɲɔgɔn na fana.

Jolidɛsɛ nɔfɛkow be se ka juguya. N’o bana juguyara, a be se ka na ni dusukun bana ye ani k’a to mɔgɔ dusukun be lɔ yɛrɛ. OMS y’a fɔ ko jamana dɔw la, “muso minw be sa u jigitɔ, u kɛmɛ kan, 20 be sa” jolidɛsɛ kosɔn. Nintankɔgɔ min be weele ko fɛr, n’o dɛsɛra mɔgɔ fari la, o ka teli ka na ni jolidɛsɛ sugu dɔ ye. O jolidɛsɛ lo ka teli ka mɔgɔ caaman minɛ. O bana be muso kɔnɔman minw na, olu deenw be se ka wolo k’a sɔrɔ u ma kɔgɔ. O be se k’a to fana o deenw be fɛgɛya, u mɔ tɛ diya ani u ka teli ka bana. K’a sɔrɔ mɔgɔ be se k’a yɛrɛ tanga o jolidɛsɛ ma ani a ye minw minɛ, olu be se ka kɛnɛya. *

Jolidɛsɛ ye mun lo ye?

Jolidɛsɛ ye bana lo ye. K’a fɔ cogo nɔgɔman na, o bana be mɔgɔ minw na, olu ka jolikisɛwulen ɲumanw man ca. Koo minw be na n’o bana ye, u ka ca. Lɔnnikɛlaw yɛrɛ ko jolidɛsɛ sugu 400 ni kɔ lo be yen! Tuma dɔw la, o bana be se ka mɛɛn wala a tɛ mɛɛn. A be se ka juguya wala a tɛ juguya.

Mun lo be na ni jolidɛsɛ ye?

Koo jɔnjɔn saba lo be na ni jolidɛsɛ ye:

• Jolibɔn be se k’a to jolikisɛwulenw hakɛ be dɔgɔya.

• Fari tɛ jolikisɛwulen caaman dilan.

• Fari be jolikisɛwulenw halaki.

Duniɲa kɔnɔ, jolidɛsɛ be mɔgɔ caaman minɛ sabu nintankɔgɔ min be weele ko fɛr, ale dɛsɛra u fari la. N’o fɛr man ca mɔgɔ fari la, a tɛ se ka hémoglobine ɲuman caaman dilan. Hémoglobine ye fɛɛn dɔ ye min be sɔrɔ jolikisɛwulenw na ani a b’a to u ka se ka ɔksizɛni jɛnsɛn fari kɔnɔ.

Nintankɔgɔ min be weele ko fɛr, mun lo b’a yira ko o dɛsɛnin be an fari la?

Ni fɛr dɛsɛra an fari la, o be se ka na ni jolidɛsɛ ye. A daminɛ na, a be se ka kɛ k’o jolidɛsɛ tɛ juguya ani n’a sɔrɔ an yɛrɛ tɛ bɔ a kala ma ko a b’an na. O bana tagamasiɲɛw ka ca. U dɔw ye nunu ye:

• A tigi be sɛgɛn kojugu

• A tɛgɛw n’a seenw sumanin lo

• Fanga tɛ kɛ a tigi la

• A tɛgɛw gwɛnin lo

• A kuun be dimi ani a ɲɛɛ be munumunu

• A tigi disi be dimi, a dusukun be panpan ani a nɛnɛkiri be degun

• A sɔninw be karikari

• A daa man di, sanko ni denɲɛnin wala denmisɛn lo

• Galasi, lilidumutaw (i n’a fɔ kuu, woso) ani hali bɔgɔ dumulɔgɔ yɛrɛ b’a tigi minɛ

Jolidɛsɛ ka teli ka mɔgɔ sifa jumanw lo minɛ?

Musow, sabu olu joli be bɔn u ka koli tuma na. O kama, fɛr be dɛsɛ u fari la. O bana farati fana be muso kɔnɔmanw seen kɔrɔ sanko ni witamini B man ca u ka dumuniw na.

Denɲɛnin minw ma kɔgɔ ka sɔrɔ ka wolo ani u ka fɛgɛn. Fɛr min be sɔrɔ u bamuso sinji la wala biberɔn na, o tɛ to u fari la.

Denmisɛn minw tɛ dumuni ɲuman sifa caaman kɛ.

Mɔgɔ minw tɛ sogo n’a ɲɔgɔnnafɛnw dumu ani fɛr man ca u ka dumunifɛnw na.

Bana banbali be minw na, i n’a fɔ jolibana, kansɛri, kɔkili bana, kɔnɔnajoli wala bana wɛrɛw.

Jolidɛsɛ furakɛcogo

An tɛ se k’an yɛrɛ tanga jolidɛsɛ sifa bɛɛ ma wala k’u bɛɛ furakɛ. Nka, ni fɛr dɛsɛra mɔgɔ fari la, o be na ni jolidɛsɛ bana minw ye, an be se k’an yɛrɛ tanga olu ma wala k’u furakɛ. An be se k’o kɛ n’an be dumuni ɲumanw kɛ balofɛn nunu be sɔrɔ minw na:

Nintankɔgɔ min be weele ko fɛr: A be sɔrɔ sogo, sɔsɔ, tubabusɔsɔ ani nanfulaburu kɛnɛw na. * Sɛgɛsɛgɛri dɔw y’a yira ko n’an be gwa kɛ ni nɛgɛminanw ye, o be se k’a to fɛr be caya an ka dumuniw na.

Witamini folate: A be sɔrɔ yiridenw, nanfulaburu kɛnɛw, petipuwa, sɔsɔ wulen, naare, faan, jɛgɛ, finsankolo ani tigɛn n’a ɲɔgɔnnaw na. U ye witamini fara fɛɛn minw kan i n’a fɔ buru, sumankisɛw, makɔrɔni ani malo, a be sɔrɔ olu fana na. Witamini folate min dilanna, ale be weele ko acide folique.

Witamini B 12: A be sɔrɔ sogo, nɔnɔfɛnw, u ye witamini fara sumankisɛ minw kan, ani fɛɛn minw dilanna ni soza ye.

Witamini C: A be sɔrɔ yiridenw, puwavuru, brokoli, tomati, melɔn, firɛzi ani lemuruji n’a ɲɔgɔnnaw na. Witamini C b’a to fɛr be to mɔgɔ fari la.

Yɔrɔ bɛɛ n’a ka dumunifɛnw lo. O la, a ɲini k’a lɔn witamini jɔnjɔnw be dumunifɛn minw na i ka yɔrɔ la. N’i ye muso ye, o kɔrɔtanin lo kosɔbɛ, sanko n’i kɔnɔman lo wala n’i b’a ɲinina ka deen sɔrɔ. N’i be i janto i ka kɛnɛyako la, jolidɛsɛ man teli k’i deen sɔrɔ. *