Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Ani Bɔ Ni Biblia Lɛ Wie Yudafoi Nomii Lɛ Ahe Yɛ Babilon Lɛ Ja?

Ani Bɔ Ni Biblia Lɛ Wie Yudafoi Nomii Lɛ Ahe Yɛ Babilon Lɛ Ja?

 Aaafee afii 2,600 ni eho nɛ lɛ, Babilonbii lɛ ye Yudafoi lɛ anɔ ni amɛŋɔ amɛ nom kɛtee, ni amɛhi Babilon afii 70. Biblia lɛ gba shihilɛi komɛi ni Yudafoi lɛ kɛbaakpe yɛ Babilon lɛ efɔ shi akɛ: “Nyɛmamɔa tsũi ni nyɛhia mli. Nyɛfea abɔi ni nyɛyea amɛmli yibii. Nyɛkpea yei ni nyɛkɛ amɛ afɔa bihii kɛ biyei. . . . Ni nyɛtaoa toiŋjɔlɛ nyɛhãa maŋ ni miŋɔ nyɛ nom kɛtee mli lɛ.” (Yeremia 29:1, 4-7) Ani Yudafoi lɛ kɛ shihilɛi nɛɛ kpe lɛɛlɛŋ?

 Niiamlitaolɔi epɛi tɛtaoi ni fa fe 100 ni etamɔ nɔ ni ana kɛjɛ blema Babilon loo he ko ni bɛŋkɛ jɛmɛ lɛ mli. Nibii ni yɔɔ tɛi nɛɛ anɔ lɛ tsɔɔ akɛ, Yudafoi ni aŋɔ amɛ nom lɛ tee nɔ amɛhi shi yɛ amɛkusum kɛ jamɔ nifeemɔi lɛ anaa, ni yɛ nakai beiaŋ nɔŋŋ lɛ, amɛba amɛhe shi amɛhã Babilon nɔyeli lɛ. Nibii ni aŋmala yɛ tɛtaoi ni hi shi kɛjɛ afi 572 kɛyashi afi 477 D.Ŋ.B. lɛ, ekomɛi ji gbeekpamɔi, shiwoi, nitsumɔ mli saji, kɛ shika he saji krokomɛi. Wolo ko wie yɛ “nibii ni aŋma yɛ tɛi” nɛɛ anɔ lɛ ahe akɛ, “amɛhãa anaa bɔ ni mɛi foji ni yɔɔ akrowai amli lɛ ashihilɛ ji lɛ he nɔ ko fioo, no ji akɛ, amɛfee ŋmɔ ni amɛmamɔ shĩai, ni amɛwo toi ni amɛtsu nitsumɔi krokomɛi amɛhã maŋtsɛ lɛ.”

Tɛtaoi ni ana yɛ Judahtown lɛ

 Nibii ni aŋmala ni he hiaa nɛɛ hãa wɔnaa hu akɛ, no mli lɛ, Yudafoi babaoo yɛ he ko ni atsɛɔ jɛmɛ Al Yahudu, loo Judahtown. Aŋmala Yudafoi ayinɔi ejwɛ agbɛ́ii yɛ tɛi nɛɛ anɔ, akɛ Hebri niŋmai eŋmala ekomɛi. Be ni anako tɛi nɛɛ lɛ, no mli lɛ, nɔ ko fioo pɛ woloŋlelɔi le yɛ bɔ ni Yudafoi hi shi amɛhã yɛ Babilon lɛ he. Dr. Filip Vukosavović ni efata onukpai ni ŋmalaa Israel blema saji (Israel Antiquities Authority) ahe lɛ wie akɛ: “Tɛi nɛɛ ehã wɔle Yudafoi ni aŋɔ amɛ nom lɛ ahe nii babaoo, he ni amɛhi, be ni amɛhi jɛmɛ kɛ nɔ ni amɛfee.”

Yudafoi ni aŋɔ amɛ nom lɛ ná toiŋjɔlɛ bɔ ni sa yɛ Babilon

 Yudafoi ni aŋɔ amɛ nom lɛ ná toiŋjɔlɛ bɔ ni sa ni amɛnyɛ amɛhi hei srɔtoi yɛ Babilon. Vukosavović wie akɛ, Yudafoi lɛ yahi “maji krokomɛi babaoo anɔ, jeee Al-Yahudu pɛ.” Amɛteŋ mɛi komɛi kase nitsumɔi komɛi ni no ye ebua amɛ kɛtswa Yerusalem amɛma shi sɛɛ mli. (Nehemia 3:8, 31, 32) Al-Yahudu tɛitaoi lɛ hãa wɔnaa hu akɛ Yudafoi babaoo tee nɔ amɛhi Babilon be ni amɛnomŋɔɔ afii lɛ eba naagbee. Enɛ tsɔɔ akɛ amɛtoiŋ jɔ amɛ bɔ ni sa yɛ Babilon tamɔ bɔ ni Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ ekɛɛ lɛ.