I A KAMANI kan ongora te koaua man te Baibara. A rereke booki aika aanaki man te Baibara iroun tinau, ao I wawareki kanoaia ai moarara riki taiani kaikonaki. E ribaaki tinau iroun tamau ni maroroakini nakoiu baike e reiakin. Ma e kiriuriu nanou ao I tititiraki, ngaia are e a reirei ma ngai ngkana akea tamau. Ibukin anne, I a motikia naba bwa I kani katabua maiuu nakon Iehova. I boni bwabetitoaki i Blackpool i Engiran n 1943 ngke tebwina au ririki.

Ni moa man te tai anne, I katoatai ma tinau n uataboa te mwakuri ni minita. Ti boni kamanenai kuramwaboon ni kabwarabwarai iai rongorongo man te Baibara. A rangi ni bubura baikai ao rawawataia tao tebwina te bwauna (4.5 te kirokuraem). Iangoa arou ngkanne, ae I uarereke ao I korakai n uouota teuana te kuramwaboon!

Ngke ai 14 au ririki ao I a kani bwaiania. E tuangai tinau bwa I riai ni maroro moa ma aia tabonibai taari (ae ataaki ngkai bwa te mataniwi n te aono ae uarereke). E kaota ana iango bwa N na kataia ni karekea te rabakau teuana  ibukini boutokaan au bwaiania. Ngaia are I a karaoa anne. Imwin au mwakuri ni kareketianti i nanon uoua te ririki, I a tuanga temanna riki te mataniwi n te aono ae uarereke bwa I kani bwaiania. E taku: “Tera ae tauko!”

N Eberi 1949, ti a anganako bwain nanon ara auti ae tatangoaki ao ti a mwaing nako Middleton, i rarikin Manchester, ike ti a moana iai ara bwaiania. Imwin aua namwakaina, I a rinea te tari te mwaane temanna bwa toau ni bwaiania. Ti tuangaki man te aobiti n tararua bwa ti na mwaing nakon te ekaretia ae e a tibwa tei i Irlam. E bwaiania naba tinau ma te tari te aine temanna n te ekaretia riki teuana.

E ngae ngke ai tibwa 17 au ririki, ma ti anganaki mwiokoara ngai ma raou ni bwaiania bwa ti na kairi bobotaki, ibukina bwa a rangi ni karako taari mwaane aika tau n te ekaretia ae boou aei. Imwina riki, I a kaoaki bwa N na mwaing nakon te ekaretia ae Buxton, ae tii tabeman taan uarongorongo iai ao a kainnanoa buokaia. I iangoi n taai nako baike I rinanoi n taai akanne bwa kataneiaau nakoni mwioko n taai aika imwaiu.

N 1951, I a kanoaa te beeba ni bubutii riniu n te Watchtower Bible School of Gilead. Ma n Ritembwa 1952, I a weteaki nakon te mwakuri n tautia. I ukera te anga ae N na aki tautia iai ni kaotan ae I kabwanina au tai n te mwakuri ni minita, ma e aki butimwaea aei te tia moti ao e a katuuaaeai bwa N na kabureaki i nanon onoua namwakaina. Ni menau ikanne, I a kaoaki nakon te Kuura ni Kireata ae te ka-22. Ngaia are n Turai 1953, I a tokara te kaibuke ae Georgic, n nako New York.

 N rokou ikanne, e a reke au tai n ira te botaki ae te New World Society Assembly n 1953. Imwina, I a toka n te turein n nako Lansing Maiaki i New York, are e mena iai te kuura. E aki tau au mwane ibukina bwa I a tibwa otinako man te karabuuti. Ngke I ruo man te turein, N na manga toka n te bwati n nako Lansing Maiaki, ngaia are I a tangoa 25 te tianti mairoun raou ni bwatintia temanna.

A reke reirei ni kataneiai aika raraoi n te Kuura ni Kireata ibukini buokara n “riki bwa bwaai ni kabane nakoia aomata n aekaia nako” n te mwakuri ni mitinare. (1Kor. 9:22) Ti mwiokoaki bwa ti na mwakuri i Biribin ngaira aika teniman, Paul Bruun, Raymond Leach, ao ai ngai. Ti tataninga tabeua te namwakaina ibukin kariaiakara n rin n te aba ao imwina ti a borau n te kaibuke 47 te bong n rinanon Rotterdam, Taari ae te Meriteranian, te Suez Canal, Marawan Inria, Malaysia, ao Hong Kong! N tokina, ti a roko i Manila n Nobembwa 19, n 1954.

Ti a moanna ngkanne ni karaoi bitaki ni kaineti ma aomata aika ianena, te aba ae ianena, ao te taetae ae ianena. Ti bane ngaira ake teniman ni mwiokoaki moa bwa ti na mwakuri n te ekaretia n te Kaawa ae Quezon, ike a a bati kaaina aika kamanena te Ingiriti. Ngaia are imwin onoua namwakaina, ti a atai tabeua taeka n te taetae n Tagalog. Mwiokoara are imwina, e na buoka kanakoraoan te kangaanga anne.

N te bong teuana ni Mei 1955 ngke ti a oki man ara mwakuri ni minita, I a nori reeta n ara ruu ngai ma Brother Leach. Ti a ataia iai ae ti a mwiokoaki bwa mataniwi n te aono ae uarereke. Ai tibwa 22 au ririki, ma e a reke au tai man te mwioko aei n “riki bwa bwaai ni kabane nakoia aomata n aekaia nako” n aanga aika boou.

N te katoto, I anga au moani kabwarabwara ibukia aomata ni mwiokoau aei i matan te titooa n te kaawa i tinaniku. Imwin te tai ae aki maan, I a ataia ae bon te katei i Biribin ni boong akanne karaoan te kabwarabwara ibukia aomata i bon i mataia te botannaomata! N au tai ni kawari ekaretia aika kakaokoro n te aono aei, I karaoi kabwarabwara n ana tabo te botannaomata, n auti ni katantan, ni mwakete, i matani mwaneabani kaawa, n taabo ni bwatiketibooro, n taabo ni kamaangang, ao n angiin te tai n tuta ni kawai n te kaawa. N te taina n te kaawa ae San Pablo, I a aki kona ni kabwarabwara n te mwakete bwa e a rangi ni korakora te karau, ngaia are I a tuangia taari mwaane aika mwiokoaki iai bwa e na karaoaki n te Tabo n Taromauri. Imwina, a titiraki taari mwaane bwa e kona n ribootinaki aei bwa te kabwarabwara ibukia aomata ke e aki, kioina ngkai e aki karaoaki n ana tabo te botannaomata!

Ti maeka n taai nako n aia auti taari. E ngae ngke a aki rangi ni bubura aia auti, ma a itiaki n taai nako. I mamatu i nano i aon te kie ae rarangaaki. E tangaina nako te tabo n tebotebo, ngaia are I reireinai n tebotebo n te aro ae aki kamatauninga. I mwamwananga n te kaa ae uarereke ao te bwati, ao n tabetai n te booti ngkana I nakon abamwakoro ake tabeua. Bon akea au kaa i nanon au ririki ni mwakuri ni kabane.

I buokaki n reiakina te taetae n Tagalog n au mwakuri ni minita ao ni kawaran ekaretia. Bon akea au tai n reirei raoi te taetae aei, ma I reireinai man ongongoraau irouia taari n te mwakuri ni minita ao n taiani bobotaki. A kani buokai taari n reiakina te taetae ao I kaitauia ibukin aia taotaonakinnano ao kaetan raoi au taetae.

Ni waakinakon te tai, I a kaumakaki ni mwiokoau aika boou bwa N na karaoi bitaki aika bati riki. N 1956, ngke e roko iroura Brother Nathan Knorr, I a mwiokoaki bwa N na tabe  ma te reitaki ma aomata nako ni kaineti ma te bwabwaro ibukin te aba. Bon akea au atatai n te mwioko aei ma a kukurei ni buokai tabemwaang n reireinai. E tuai koro teuana te ririki imwina ao e a manga baireaki te bwabwaro riki teuana ibukin te aba, ao e roko Brother Frederick Franz mani kautun te botaki. N au tai ni beku bwa te mataniwi n te bwabwaro, e reke reireiau man aroni Brother Franz n tauraoi ni karaoi bitaki tabeua ni kaineti ma aia katei aomata. A kukurei taari n te tabo anne n nora Brother Franz ni bwaina kunnikaia kaaini Biribin ae te barong Tagalog, ngke e anga ana kabwarabwara.

I riai ni karaoi bitaki aika bati riki ngke I mwiokoaki bwa te mataniwi n te aono ae bubura. N te tai anne, ti kaota te taamnei ae The Happiness of the New World Society n angiin te tai i tinaniku n ana tabo te botannaomata. N tabetai, ti a aki rau ni maan aika uarereke. A ubara nakon tauran te mitiin ni kaoti taamnei ao a nim i aona. Bon te mwakuri ae bubura kaitiakana imwin te kaoti taamnei! E aki bebete baireani kaotan taamnei aikai, ma e karaunano noran aroia aomata ngke a a moanna n ataa raoi aron ana botaki Iehova ni katobibia te aonnaba.

A kairoroiia taan tautaeka tabeman n te tabo aei taama n te Aro ni Katorika bwa a na aki kariaia karaoan taian runga. Ke a kataia n taonaanako bwanaara n ororean aia beero ngkana a karaoaki kabwarabwara i rarikin aia umwantabu. Ma e ngae n anne, e waakinako te  mwakuri ao a bati aika a a riki ngkai bwa taan taromauria Iehova n taabo akanne.

N 1959, e roko au reta bwa I a mwiokoaki bwa N na beku n te aobiti n tararua. Ibukin aei, a a bati riki baika I reiakini mani bwaai ake I a rinanoi. Imwin tabeua te tai, I a tuangaki bwa N na kawari taian aono n aaba riki tabeua. Ni mwanangau teuana, I a moanna n ikikina ma Janet Dumond, ae mitinare i Thailand. Ti kokororeta i nanon tabeua te tai ao imwina ti a mare. Ti a tia ni kaai ni beku bwa taanga ma te kimwareirei i nanon 51 te ririki.

I nanon taai aikai ni kabane, I kimwareirei ni kakawariia ana aomata Iehova n aaba aika 33. Ai kakaitaura ngai ibukini mwiokoau ake rimoa bwa I buokaki n tauraoi iai nakoni kangaanga aika kakaokoro ni kaineti ma tabeakinaia aomata aika kakaokoro aia katei! A a bati riki baika I a atai ni mwamwanangau aikai ao e buokai naba n nora aron ana tangira Iehova ni butimwaeiia aomata n aekaia nako.—Mwa. 10:34, 35.

Ai kakimwareireira te kaai ni beku ma tarira i Biribin! Tao ai tebwina te tai ngkai okiokini mwaitiia taan uarongorongo ni kabotauaki ma ngke I moani beku ikai. I teimatoa ni kaai ni beku ma Janet n te aobiti n tararua i Biribin n te Kaawa ae Quezon. E ngae ngke e a raka i aon 60 au ririki ni mwakuri n te aba ae ianena aei, ma I riai n teimatoa naba n tatauraoi nakoni bitaki ake e tangirai Iehova bwa N na karaoi. Ti kantaningaaki bwa ti na teimatoa ni kai bitaki n ara beku ibukin te Atua ao tarira, ni kaineti ma bitaki i nanon ana botaki n taai aikai.

Ti a tia ni kakorakoraira ni butimwaei bwaai ni kabane aika ti atai bwa e kukurei iai Iehova, ao bon aei te maiu ae rangi ni kakukurei. Ti a tia naba ni kataia ni karaoi bitaki aika kainnanoaki ao ni kakorakoraira ni beku ibukia tarira. Eng, ti motinnanoia bwa ti na riki bwa “bwaai ni kabane nakoia aomata n aekaia nako” ni maiura ni kabane n aron ae e kantaningaia Iehova.