Ũhoro wandĩkĩtwo thĩinĩ wa Biblical Archaeology Review ugĩte atĩ kũringana na indo iria ithikũrĩtio nĩ athuthuria a matigari ma indo cia tene, andũ “matanyihĩire 50” arĩa magwetetwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania nĩ monekete atĩ maarĩ kuo. Amwe ao nĩ athamaki 14 a Juda na Isiraeli, ta Daudi na Hezekia arĩa moĩkaine mũno, na angĩ matoĩkaine mũno ta Menahemu na Peka. Angĩ nao magwetetwo nĩ Firauni atano, na athamaki 19 a Ashuri, Babuloni, Moabi, Perisia, na Suriata. O na kũrĩ ũguo, to athamaki tu monekaga thĩinĩ wa Bibilia na rekondi-inĩ cia matigari ma indo cia tene. O na andũ angĩ ta athĩnjĩri-ngai anene, aandĩki marũa, na aruti angĩ a wĩra a thirikari nĩ magwetetwo.

Ũhoro ũcio ningĩ nĩ wongereire kuuga atĩ, “athomi aingĩ nĩ metĩkanĩirie” ũũma wa ũhoro ũcio. Hatarĩ nganja, Maandĩko ma Kĩngiriki ma Gĩkristiano nĩ magwetete andũ angĩ maarĩ igweta thĩinĩ wa historĩ, na indo cia tene iria cionekete nĩ cionanĩtie atĩ o nao maarĩ kuo—amwe ao nĩ Herode, Pontio Pilato, Tiberio, Kaiafa, na Serigio Paulo.

O na gũtuĩka ũmũthĩ gũtikoragwo mĩrũthi ithaka-inĩ cia mabũrũri marĩa Bibilia yaandĩkĩirũo, nĩ kuoneka wega atĩ yarĩ kuo tondũ aandĩki a Bibilia nĩ mamĩgwetete kĩndũ maita 150 thĩinĩ wa Maandĩko. Kaingĩ nĩ na njĩra ya ngerekano; ĩndĩ, nĩ ĩgwetete andũ maacemanirie na mĩrũthi ĩmwe kwa ĩmwe. Kwa ngerekano, Samusoni, Daudi, na Benaia nĩ magwetetwo atĩ nĩ moragire mĩrũthi. (Atiirĩrĩri Bũrũri 14:5, 6; 1 Samueli 17:34, 35; 2 Samueli 23:20) Angĩ nao nĩ moragirũo nĩyo.—1 Athamaki 13:24; 2 Athamaki 17:25.

Tene mĩrũthi ĩrĩa yakoragwo Asia (Panthera leo persica) nĩ yoonekaga kuuma Asia Nini na Ngiriki nginya Palestina, Suriata, Mesopotamia na mwena wa rũgongo wa India. Mĩrũthi nĩ yetigĩrĩtwo na ĩkonwo ĩrĩ ya bata, na kaingĩ nĩ yacoragwo indo-inĩ iria ciathondekagwo mabũrũri-inĩ marĩa maakuhĩrĩirie Asia ya Gatagatĩ. Thingo ciahenagia cia njĩra ĩrĩa yahũthagĩrũo nĩ Babuloni ya tene harĩ ikũngũĩro ciao yagemetio na mbica cia mĩrũthi.

Arĩa maarũagĩrĩra “Ũkristiano” mũthia-inĩ wa karine ya 12 thutha wa Kristo, kwĩrĩkanaga atĩ nĩ maahĩtaga mĩrũthi bũrũri-inĩ wa Palestina. Kuonekaga ta mĩrũthi yathirire gĩcigo-inĩ kĩu kahinda kanini thutha wa mĩaka-inĩ ya 1300. Ĩndĩ, no yoonekaga Mesopotamia na Suriata gũkinyĩria karine-inĩ ya 19 na thĩinĩ wa Iran na Iraq kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya 20.