KWA lika kaufela ze tuna ze kile za petiwa za kwaikale za bumanjinela, miyaho ya mwa Roma ye ne fitisanga mezi ki ye miñwi ya lika ze makaza. Sextus Julius Frontinus (ya naa pilile ku zwa ibato ba ka 35 C.E. ku isa ka 103 C.E.), ili ya naa li mubusisi ni ndumeleti ya bona za mezi mwa muleneñi wa Roma, naa ñozi kuli: “Miyaho ye, ye ne i na ni likalulo ze ñata za butokwa ze ne fitisanga mezi a mañata, ha i koni ku bapanywa kwa miyaho ye bizwa ma-Pyramid kamba kwa misebezi ye tumile hahulu kono ili ye si na tuso, ya Magerike!” *

Mileneñi ya kwaikale ne i yahelwanga bukaufi ni ko ku na ni mezi a mañata, mi ni muleneñi wa Roma ne u li cwalo. Sapili, muleneñi wo ne u fumana mezi a likani kwa Nuka ya Tiber ni kwa maweluwelu a mezi ni liliba ze ne li bukaufi. Kono ku zwa mwa lilimo za ma 300 B.C.E. ku isa cwalo kwapili, muleneñi wa Roma ne u hula kapili-pili, kabakaleo, ne ku tokwahala mezi a mañata.

Bakeñisa kuli ne li batu ba sikai feela ba ne ba na ni mezi a kwa lipompi mwa mandu a bona, Maroma ne ba yahile masa a mañata-ñata a ku tapela ili masa a nyangela ni masa a naa luwilwe ki batu. Lisa la nyangela la pili mwa muleneñi wa Roma, ne li fumana mezi a lona kwa muyaho o ne u fitisanga mezi o ne u bizwa Aqua Virgo, o ne u kakuzwi ka silimo sa 19 B.C.E. Marcus Agrippa, ya naa yahile muyaho wo, ili ya naa li mulikani yo mutuna wa Sesare Augusto, naa itusisize masheleñi a mañata kwa sifumu sa hae se si tuna, ku lukisa sinca ni ku ekeza kwa miyaho ya mwa muleneñi wa Roma ye ne fitisanga mezi.

Masa a ku tapela ao hape naa fetuhile libaka za ku ishumuseza teñi, mane masa a matuna naa na ni masimu a lipalisa ni likota ni lifalana za libuka. Mezi a naa fitanga mwa miyaho ye fitisa mezi, ha sa zwile mwa masa a ku tapela kabakala kuli naa sa koni ku yemiswa, naa yanga mwa mipila ye zamaisa lika ze maswe za kwa mutabani, inze a zwelapili ku zwisa ze maswe za mutabani, ku kopanyeleza cwalo ni ze maswe ze ne zwelela kwa tulimba-limba to ne tu na ni mipila ye ne i zwa kwa masa ao.

Ha mu utwa manzwi a kuli, “miyaho ya mwa Roma ye ne fitisanga mezi,” kana mu nahananga za miyaho ye mitelele ye na ni masuba a laundi kwahalimu a ona, ili ye ya kwahule-hule? Mane, kalulo ya muyaho o ne u fitisanga mezi ye ne i na ni masuba, ne isa fiti fa 20 pesenti ya muyaho wo, mi kalulo ye tuna ya ona, ne i fita mwa mubu. Muyahelo wo, o ne u sa tuli hahulu, ne u sa silelezi feela muyaho o fitisa mezi kwa mubu o ululuka, kono hape ne u tahisa kuli masimu ni batu ba ba yahile ko ne u fitela, ba si ke ba amiwa hahulu ki muyaho wo. Ka  mutala, muyaho o ne u fitisanga mezi o ne u bizwa Aqua Marcia, o ne u felizwe ku yahiwa ka silimo sa 140 B.C.E., ne u li wa butelele bo bu bato eza likilomita ze 92, kono kalulo ya ona ye ne i na ni masuba, ne i eza feela likilomita ze bato ba 11.

Ba si ka yaha kale muyaho o fitisa mezi, bomanjinela ne ba nyakisisanga muinelo wa mezi a simbule se ba bata ku itusisa, ka ku tatuba bukeni bwa ona, mububelo wa ona, ni mwa utwahalela ha nwiwa. Hape ne ba talimanga ponahalo ya batu ba ba pila mwa sibaka seo, ili ba ne ba nwanga mezi ao. Ha se ba boni kuli sibaka sa swanela, babatisisi bao ne ba ezanga lipalo za fo u swanelo ku fita muyaho o fitisisa mezi ni mo i swanela ku shetumukisezwa kalulo ye fitisa mezi, hamohocwalo ni butuna ni butelele bwa yona. Ku bonahala kuli batanga ki bona ba ne ba itusiswanga kwa misebezi ya ku yaha miyaho ye fitisa mezi. Miyaho ye fitisa mezi ne i kona ku nga lilimo kuli i fezwe ku yahiwa, ili ku tahisa kuli ku i yaha ku tule hahulu—sihulu haiba muyaho ne u tokwa ku ba ni kalulo ye na ni masuba.

Ku tuha fo, miyaho ye fitisa mezi ne i tokwa ku babalelwa ni ku silelezwa. Kuli miyaho yeo, i kone ku babalelwa, muleneñi wa Roma ka nako ye ñwi ne u kenyize misebezi batu ba ba fita fa 700. Hape kwa miyaho yeo, ne ku ekezwanga likalulo ze ne tusa mwa musebezi wa ku babalela muyaho. Ka mutala, kalulo ye ne fita mwa mubu ya muyaho o ne fitisanga mezi, ne i kona ku tatubiwa ka ku itusisa limpwito. Ha ku ba ni kalulo ye tuna ye tokwa ku lukiswa, bomanjinela ne ba kona ku kelusa mezi ka swalelele fa kalulo ye sinyehile.

Ha ku to fitiwanga kwa makalelo a lilimo za ma 200 C.E., ne se ku na ni miyaho ye mituna ye fitisa mezi ye 11, ye ne isa mezi mwa muleneñi wa Roma. Muyaho o ne u fitisanga mezi wa pili o ne u bizwa Aqua Appia, o ne u yahilwe ka silimo sa 312 B.C.E., ne u li wa butelele bo bu fitelela hanyinyani likilomita ze 16, mi ibato ba kaufelaa ona ne u fita mwa mubu. Muyaho o ne u fitisanga mezi o sa na ni likalulo ze sa li teñi o bizwa Aqua Claudia, o ne u li wa butelele bo bu bato eza likilomita ze 69, ne u na ni kalulo ye na ni masuba ye ne bato ba likilomita ze 10, mi buñata bwa masuba ao, naa li a butelele bwa ku ya mwahalimu bo bu eza limita ze 27!

Miyaho ye ne fitisanga mezi ya mwa muleneñi wo, ne i shimbanga mezi a kuma kai? Ne li a mañata luli! Muyaho wa Aqua Marcia, o bulezwi kwa makalelo, ne u isanga mezi a bato eza malita a 190 milioni mwa muleneñi wa Roma ka zazi. Bakeñisa kuli naa shetumuka, mezi ha naa fitanga mwa libaka ze zwezipili za muleneñi, naa kenanga mwa matanki a abela mezi, kihona a ya mwa mipila ye ne isanga mezi kwa matanki a mañwi kamba kwa libaka kwa naa tokwa ku itusiswa. Batu ba bañwi ba kulubela kuli miyaho ya mwa Roma ye ne fitisanga mezi, ne i konile ku huliswa ku fita fa sipimo sa ku kona ku abela mezi a fitelela malita a 1,000 ka zazi ni zazi ku mutu ni mutu ya naa pila mwa muleneñi wo.

Buka ye na ni toho ya taba ye li, Roman Aqueducts & Water Supply, i bulela kuli, Mubuso wa Roma ha ne u nze u hula, “miyaho ye ne fitisanga mezi ni yona ne i izo fitiswa mwa libaka kaufela mo ne u yandulukela mubuso wo.” Bazamai ba ba fitanga mwa linaha za Asia Minor, France, Spain, ni linaha ze kwa Mutulo wa Africa, ba sa kakamaliswanga ki miyaho yeo ye makaza ya bumanjinela ya kwaikale.