Beth unena’mba: “Naikele kutyepwa mashi mu busongwakaji bwami. Nadi mpungila mu bidyoma, nkōka bukidibukidi, mikupa indadika, kadi nkyadipo mbwanya kujadika ñeni pamo. Dokitele wañandikila malawa mudi fer (musungusungu wa byuma). Natomene ino lawa, ino nadi ntadija ne byakudya byami. Kepejije kala naanza kwivwana biyampe.”

 Makambakano a misongo yadi ikonda nayo Beth adi na bantu bavule. Mungya Kitango Kitala Bukomo bwa Ngitu Ntanda Yonso (OMS), kudi bantu midiyala ibidi, ko kunena’mba mu bantu ba ntanda yonso, bantu 30 pa katwa badi na mashi matyetye. Mu matanda malanda, i kintu kya bana-bakaji 50 pa katwa ba memi ne bana 40 pa katwa ba myaka isatu kutūla ku itano badi na mashi matyetye.

 Kutyepwa mashi kukokeja kuleta bikoleja bikomo. Shi byakola, kukokeja kuleta misongo ya mukunka pakwabo enka ne mukunka kuleka kutwa. Kitango kya OMS kinena’mba, mu matanda amo, “kulengejanga bana-bakaji 20 pa katwa bafwe pa kubutula.” Bana babutulwa na bainabo badi na mashi matyetye mwanda wa kubulwa fer mu ngitu​—kutyepwa mashi kuvudile bininge​—bakokeja kubutulwa bakidi babishi kadi balēma makilo matyetye. Bana badi na ano makambakano batamanga bityebitye kadi kebo kubelabela. Inoko, kutyepwa mashi kutamba ku kubulwa fer kukokeja kwepukwa nansha kubelulwa. a

Lelo Kutyepwa Mashi I Bika?

 Kutyepwa mashi i misongo. Kunena’tu biyampe, bantu ba mashi matyetye kebadipo na tuseke tutyila twa mashi tukomo. Kudi bintu bishileshile bilengejanga kino. Na bubine, befundi ba sianse ke bajingulule miswelo 400 ne musubu ya kutyepwa mashi! Muntu ukokeja kutyepwa mashi kitatyi kityetye nansha bya nyeke, bityetye nansha bininge.

I Bika Bityepejanga Mashi?

 Kudi bintu bisatu bikatampe bityepejanga mashi:

•   Kutambwa mashi kutyepejanga mu ngitu tuseke tutyila tuvule twa mashi.

•   Umbidi keupungapo tuseke tutyila twa mashi tubwane.

•   Umbidi udya tuseke tutyila twa mashi.

 Kutyepwa mashi kutamba ku kubulwa fer mu ngitu ko kuvudile mpata ntanda yonso. Shi ngitu keidipo na fer mivule, keibwanyapo kulupula lwima lwa mashi luvule kadi luyampe, luno lwima lo lukwashanga tuseke tutyila tusele luvula luyampe lwitwa bu oxygène.

Le I Biyukeno’ka Biyukilwa’ko Kutyepwa Mashi Kutamba ku Kubulwa Fer?

 Divule, kutyepwa mashi kwikalanga kufyame, pakwabo kukomo kujingulula. Nansha biyukeno byobibwanya kwishilashila, bino bilonda’ko i biyukeno bimobimo bya kutyepwa mashi kutamba ku kubulwa fer:

•   Bukōke bupitepite

•   Makasa ne binyantyilo bitalala

•   Buzoze

•   Kutōkoloka kwa lukoba

•   Mutwe kubazuka ne lunjingwe

•   Misanshi mu kyadi, dityima ditwa bukidi, kutwa kinshi

•   Māla avingutuka

•   Kujimija buya bwa kudya, nakampata ku bana ba lukeke ne bana batyetye

•   Buya bwa kudya creme, bintu bidi na kikula mukanwa, nansha dīma (binkalabwe) ne biloba.

Le I Bāni Badi mu Kyaka?

 Bana-bakaji bo bavudile kukwatwa na misongo ya kutyepwa mashi kutamba ku kubulwa fer mwanda bajimijanga mashi pobenda ku mweji. Balolo badi na memi nabo badi mu kyaka shi byakudya byobadya kebidipo na folate mivule, nansha aside folike, imo ya mu mavitamine B.

 Bana batubishi nansha ba makilo matyetye pa kubutuka kebabwanyangapo kukoka fer mivule mu mabele nansha mu majiba a bana.

 Banuke kebadipo byakudya bishileshile bileta bukomo.

 Bantu badya’nka munamuna badya byakudya kebidipo na fer mivule.

 Bakabole wa belabela, kimfwa boba badi na misongo mu mashi, badi na māya, ba mfyo keingilapo biyampe, ba bimenwa bitambija mashi, nansha ba bishi bileta bilonda.

Mwa Kundapila Kutyepwa Mashi

 Ke kutyepwa mashipo ko-konso kukokeja kwepukwa nansha kundapwa. Inoko kokwa kutamba ku kubulwa fer kubwanya kwepukwa nansha kundapwa na byakudya biyampe bidi’mo bino bintu bileta bumeni:

 Fer. Musungusungu wa byuma utanwanga mu mwita wa ntanda, nkunde, tukundekunde, ne munamuna ya mani a musombelo mutyite wa mani a lulundu. b Kadi i biyampe ne kutēkela mu bisuku bya byuma mwanda bwifundi bulombola’mba kutēkela’mo kukokeja kuvudija fer mu byakudya.

 Folate. Itanwanga mu bipa, munamuna ya mani a musombelo mutyite wa mani a lulundu, miseke ya musombelo wa mani a lulundu, nkonkolwe, mikama ya mabele (fromage), mai, mwita wa lui, alemonde, ne nyumu. Kadi idi ne mu bidibwa bya mavitamine bilongwa na miseke, kimfwa mikate, bidibwa bya miseke, bidibwa bya kulāmba pa bikwabo, ne mutyele. Folate ipungwa na bantu itwanga bu aside folike.

 Vitamine B-12. Itanwanga mu mwita wa ntanda, bintu bilongwa na mabele nansha majiba, bidibwa bya miseke bityangetyange, ne bidibwa bya soya.

 Vitamine C. Itanwanga mu bipa ne busuku busosoma, lukitu-mbuji, brokoli, tomate, myungu nansha moji, ne mu bipa bitwa bu freze. Byakudya bidi’mo vitamine C bikwashanga ngitu yobe ikoke fer nansha musungusungu wa byuma.

 Byakudya i bishile mungya bifuko. Nanshi wifunde byakudya bileta bumeni kokwa kodi. Kidi na mvubu shi wi mwana-mukaji, nakampata shi udi na dīmi nansha ukimbanga kwimita. Shi uta mutyima ku bukomo bwa ngitu yobe, usa kutyepeja’ko kyaka kya obe mwana kutyepwa mashi. c