1-3. Tiyo ne Jehova gi chunywa duto oriwo timo ang’o? Chiw ane ranyisi.

NIKECH wan dhano morem, kinde mang’eny watimoga gik maricho. Gima ber en ni Jehova ok timnwa “kaka richowa obet,” tek mana ni waloko chunywa kendo wakwaye ng’wono ka waketo yie kuom misango mar Yesu. (Zab. 103:10) Kata kamano, mondo Jehova oyie kodwa kaka jotichne, nyaka ‘watine gi chuny modimbore,’ tiende ni watine gi chunywa duto, mana kaka Daudi nonyiso Solomon. (1 We. 28:9) Wanyalo timo kamano nade kata obedo ni wan dhano morem?

² Mondo wayud dwoko mar penjono, we wapor ane ngima Ruoth Asa kod mar Ruoth Amazia. Giduto ne gin ruodhi mag Juda kendo ne gitimo gik makare e wang’ Jehova, mak mana ni Asa notimo kamano gi chunye duto. (2 We. 15:16, 17; 25:1, 2; Nge. 17:3) Ruodhigo duto ne gin joma orem kendo ne giboth. Kata kamano, Asa ne ok oweyo yore mag Nyasaye nimar chunye nodimbore e nyim Nyasache. (1 We. 28:9) Amazia to ne ok ochiwore ne Jehova gi chunye duto.  Ka ne oseloyo jowasik Nyasaye, ne okawo nyiseche mag ogendinigo mi ochako lamogi.—2 We. 25:11-16.

³ Tiyo ne Nyasaye gi chunywa duto nyiso ni nyaka wachiwrene ma onge giko. Chuny itiyogo e Muma kiwuoyo kuom gombo mag ng’ato, paro ma en-go, nyalone, kaka oneno gik moko, kod gik mochano timo e ngimane. Omiyo, ng’at ma tiyo ne Jehova gi chunye duto ok nyal wuondore awuonda ni otiyo ne Jehova. Ok otim gik motudore gi lamo Jehova mana nikech nyaka otimgi. To nade wan? Wanyalo mana tiyo ne Jehova gi chunywa duto ka wachiworene maonge wuondruok kata obedo ni wan dhano morem.—2 We. 19:9.

4. Wadwaro nono ang’o e sulani?

⁴ Mondo wang’e tiend tiyo ne Jehova gi chunywa duto, we wanon ane ngima Asa kaachiel gi ruodhi mamoko mag Juda ma ne otiyo ne Jehova gi chunygi duto. Ruodhigo ne gin Jehoshafat, Hezekia, kod Josia. Ruodhi ang’wen-go duto notimo gik ma ok kare, kata kamano, pod Jehova ne oyie kodgi. Ang’o momiyo Nyasaye ne okwanogi kaka joma notiyone gi chunygi duto, to ere kaka wanyalo luwo ranyisi ma ne giketo?

5. Asa nokawo okenge mage mondo osir lamo madier?

⁵ Asa ne en ruoth mar adek e piny Juda bang’ ka dhoudi apar mag Israel ne osebedo gi loch ma margi. Nogolo lamo mar nyiseche manono kendo noriembo chwo ma ne terore e kuonde lamo. Asa nogolo kata mana da mare ma Maaka e duong’ mar bedo chi ruoth, nikech noloso kido mar nyasaye manono. (1 Ru. 15:11-13) E wi mano, Asa nojiwo joge “mondo gidwar Jehova . . . kendo girit bura gi chik.” Kuom adier, Asa notimo duto ma nonyalo mondo lamo madier odhi nyime.—2 We. 14:4.

6. Asa notimo nang’o ka ne Jo-Ethiopia omonjo Juda?

⁶ Jehova noguedho piny Juda ka nomiyogi kuwe kuom higni apar mokwongo mag loch Asa. Bang’e, ruodh Ethiopia miluongo ni Zera nobiro monjo Juda ka en gi jolweny 1,000,000 kod geche 300 mag faras. (2 We. 14:1, 6, 9, 10) Asa notimo nang’o? Noketo genone duto kuom Jehova. (Som 2 Weche mag Ndalo 14:11.) Jehova nodwoko lamo mar Asa ka ne omiye loch e wi jolweny mag Ethiopia, kendo notiekogi pep! (2 We. 14:12, 13) Kata e kinde ma ruodhi moko ne ok luw chike Jehova, pod nokonyogi ma gilo jowasikgi e lweny nikech nyinge maler. (1 Ru. 20:13, 26-30) Asa to nogeno kuom Jehova kendo Jehova nodwoko lamone. Kata kamano, nitie kinde ma notimo tim fuwo. Nomanyo kony kuom ruodh Suria kar geno kuom Jehova. (1 Ru. 15:16-22) Kata kamano, Nyasaye nokwano Asa kaka ng’at ma chunye ne long’o kuome e ndalone duto te. Wanyalo luwo nade ranyisi mar Asa?—1 Ru. 15:14.

7, 8. Wanyalo luwo nade ranyisi mar Asa e tiyo ne Nyasaye?

⁷ Ng’ato ka ng’ato kuomwa onego ononre mondo one kabe ochiwore ne Nyasaye gi chunye duto. Penjri ane kama: ‘Be aikora gi chunya duto mar moro Jehova, siro lamo madier, kendo timo duto ma anyalo mondo kanyakla osik ka ler? ’ Par ane kaka Asa ne nyaka bed gi chir mar golo da mare ma  Maaka e loch! Samoro ok ing’eyo ng’at ma nigi timbe kaka mag Maaka, kata kamano, pod inyalo luwo ranyisi mar Asa e chal mopogore. Kuom ranyisi, nade ka achiel kuom joodu kata osiepni moro migeno otimo richo to otamore lokore, kendo chuno ni nyaka gole e kanyakla? Be ibiro kawo okang’ maber mar weyo tudori kode? Chunyi biro chwali mondo itim ang’o?

⁸ Mana kaka Asa, in bende inyalo nyiso ni itiyo ne Jehova gi chunyi duto kuom gene sama iromo gi akwede mager ma nyalo nenore ni loyo tek. Joskul weteni nyalo jari kata kwedi nikech in Janeno mar Jehova. Kata jotich weteni bende nyalo jari nikech ikwayoga rusa kiny ka kiny mondo idhi e weche mag lamo, kata nikech ok idwar tiyo seche momedore. E chal kaka mago, inyalo lemo mana kaka Asa notimo. Gen kuom Jehova kendo dhi nyime timo gima ing’eyo ni nikare. Kik wiyi wil ni Nyasaye nokonyo Asa, to in bende obiro konyi.

9. Wanyalo nyiso nade ni watiyo ne Jehova gi chunywa duto?

⁹ Jotich Nyasaye ok tim mana gik ma konyogi giwegi. Asa nosiro lamo madier. Wan bende wakonyo jomoko mondo ‘odwar Jehova.’ To mano kaka Jehova mor sama oneno ka wakonyo jomamoko mondo ong’eye! Watimo kamano nikech wahere gadier, kendo nikech wahero joma wakonyogo.

10, 11. Ere kaka inyalo luwo ranyisi mar Jehoshafat?

¹⁰ Wuod Asa miluongo ni Jehoshafat “nowuotho e yor Asa wuon mare.” (2 We. 20:31, 32) Notimo kamano nade? Jehoshafat nojiwo Jo-Juda mondo odwar Jehova mana kaka wuon mare notimo. Notimo kamano ka ne ochano kampen maratipo mar puonjo ji chike Jehova ka gitiyo gi “kitap chik mar Jehova.” (2 We. 17:7-10) Nodhi nyaka e gwenge motimo gode mag Efraim, ma yudore e alwora mar dhoudi apar mag Israel mondo ‘oduoggi ir Jehova.’ (2 We. 19:4) Jehoshafat “nodwaro Jehova gi chunye duto.”—2 We. 22:9.

¹¹ Waduto wan gi thuolo mar timo kampen mar puonjo ji ma Jehova dwaro ni otim e kindegi. Be in-ga gi chenro mar puonjo ji Wach Nyasaye dwe ka dwe mondo ikonygi giti ne Jehova? Ka itimo kinda, to Nyasaye nyalo guedhi ma iyud ng’at ma inyalo puonjo Muma. Be mano en wach ma iketoga e lamo? Be iikoriga tiyo gi thuolo moro amora mondo imany ng’at ma inyalo puonjo Muma, kata mana e secheni mag yueyo? Mana kaka Jehoshafat nodhi nyaka e gwenge mag Efraim mondo okony ji oduog e lamo madier, wan bende wanyalo konyo joma osedok chien moweyo tij lendo. E wi mano, jodong-kanyakla bende timoga chenro mar dhi limo joma nogol e kanyakla ma samoro oseweyo timbegi maricho to odak e alwora ma kanyaklagi lendee.

12, 13. (a) Jehoshafat notimo nang’o ka ne masira oyude? (b) Ang’o momiyo onego waluw ranyisi mar Jehoshafat?

¹² Jehoshafat nomakore gi Nyasaye mana kaka wuon-gi ma Asa notimo kata mana e kinde ma jowasigu mang’eny nomonje. (Som 2 Weche mag Ndalo 20:2-4.) En adier ni Jehoshafat nobedo maluor. Kata kamano, “noketo chunye mar dwaro Jehova.” Nowacho maler e  lamo ni ne ‘gionge teko kuom oganda mang’ongono’ kendo ni en kaachiel gi joge ne ok ging’eyo gima ne ginyalo timo. Nogeno kuom Jehova gi chunye duto kendo nowachone niya: “Wachiko wang’wa kuomi.”—2 We. 20:12.

¹³ Mana kaka Jehoshafat, wan bende seche moko wanyalo romo gi chandruok moro ma ok wang’eyo gima dwatim, kendo seche moko wanyalo bedo maluor. (2 Kor. 4:8, 9) Kata kamano, par ni Jehoshafat nowacho e lela e lamo ni en kaachiel gi joge ne gionge teko. (2 We. 20:5) Joma tayo joutegi e weche Nyasaye onego oluw ranyisi mar Jehoshafat. Ginyalo timo kamano kuom ringo ir Jehova mondo otagi kendo omigi teko mar nyagruok gi chandruoge ma gin-go. Kik wiyi kuodi nyiso Jehova wechego e nyim joodi. Gibiro fwenyo ni igeno kuom Jehova. Nyasaye nokonyo Jehoshafat, to in bende obiro konyi.

14, 15. Hezekia nonyiso nade ni nogeno kuom Nyasaye?

¹⁴ Hezekia ne en ruoth ma “nopadore kuom Jehova chutho,” to mondo notim kamano, ne nyaka okwed timbe mag wuon mare ma ne lamo nyiseche ma nono. Hezekia “nogolo kwonde moting’ore, kendo noketho gik maket, mi nong’ado yiend Ashera: kendo nong’inyo thuond mula ma ne Musa oloso,” ma gie kindeno ji nosechako tiyogo marach e lamo ma nono. Nochiwore chuth ne Jehova nikech nodhi nyime ‘rito chike ma Jehova nochiko Musa.’—2 Ru. 18:1-6.

¹⁵ Kata mana e kinde ma Jo-Asuria ma ne locho e wi piny ngima nomonjo Juda ka gidwaro ketho Jerusalem, Hezekia nogeno Jehova gi chunye duto. Ruodh Jo-Asuria miluongo ni Senakerib nojaro Jehova kendo notemo bwogo Hezekia mondo ogo bade piny. Kata kamano, ka ne Hezekia lemo, nonyiso ni ne en gadier chuth ni Jehova ne nyalo resogi. (Som Isaiah 37:15-20.) Nyasaye nodwoko lamo mar Hezekia ka nooro malaika monego jolweny 185,000 mag Jo-Asuria.—Isa. 37:36, 37.

16, 17. Inyalo luwo nade ranyisi mar Hezekia sama itiyo ne Nyasaye?

¹⁶ Kinde moro Hezekia nobedo matwo but tho. Nosayo Jehova mondo opar kaka nosetiyone. (Som 2 Ruodhi 20:1-3.) Wang’eyo ni e kindegi, Muma ok wach ni Nyasaye nyalo changowa e yor hono kata ni onyalo chwalo ngimawa gi ndalo moko. Kata kamano, wan bende wanyalo nyiso Jehova mana kaka Hezekia nonyise niya: “Yaye Jehova, asayi, par kaka asewuotho e nyimi gadiera kendo gi chuny mobidhore.” Be in gi yie ni Jehova nyalo konyi sama ituwo?—Zab. 41:3.

¹⁷ Paro matut ranyisi mar Hezekia nyalo konyowa mondo wagol gimoro amora ma nyalo monowa bedo gi winjruok maber gi Nyasaye, kata ma nyalo monowa riwo lwedo lamo madier. En adier ni ok dwaher tiyo gi intanet e licho dhano wetewa mana ka gima gin nyiseche, kaka ji mang’eny sani timo. Jokristo moko nyalo hero tiyo gi intanet mondo gitudre gi joodgi kata osiepegi ma gigeno. Kata kamano, ji mang’eny e piny sani tiyo gi intanet mondo ging’e weche chwo gi mon ma pok ne giromogo kata dichiel. To samoro bende, gitiyo gi thuolo mang’eny ka ging’iyo pichni mag jogo kata somo wechegi. Wanyalo po ka wan bende wachako tiyo gi thuolo  mang’eny e gik ma kamago. Jakristo nyalo chako sungore kaka ji mang’eny ng’iyo gik moketo e intanet, kata iye nyalo wang’ ka onge joma ohero gik moketogo. Be jaote Paulo kata Akwila gi Prisila ne nyalo bukore ni koro gidich gi keto pichnigi e intanet kata gi manyo weche motudore gi joma ok Jokristo e intanet? Muma wacho ni Paulo ‘nodich ahinya gi yalo wach Nyasaye.’ Prisila gi Akwila notiyo gi thuologi mondo giler ne jomoko “yor Nyasaye e yo malong’o moloyo.” (Tich 18:4, 5, 26) Wanyalo penjore niya, ‘Be atemo matek mondo kik alich jomoko mana ka gima alamogi? Be dibed ni atiyo gi thuolo mang’eny e timo gik ma ok ochuno? ’—Som Jo-Efeso 5:15, 16.

18, 19. Diher luwo ranyisi mar Josia e yore mage?

¹⁸ Ruoth Josia, ma ne en nyakwar Hezekia bende norito chike Jehova “gi chunye duto.” (2 We. 34:31) Ka ne pod en rawera, “nochako dwaro Nyasach Daudi,” kendo ka nochopo higni 20, nochako golo lamo mag nyiseche manono e piny Juda. (Som 2 Weche mag Ndalo 34:1-3.) Josia ne nigi kinda ahinya mar timo dwach Nyasaye moloyo ruodhi mamoko mag Juda. Ka ne oyud kitap chik ma nenore ni Musa e ma nondiko mosomne Josia kitabuno, nomedo bedo gi kinda mar timo dwach Nyasaye. Nojiwo jomamoko mondo oti ne Jehova. Mano nomiyo ji ‘oluwo Jehova’ kuom higni duto ma Josia nobedo ruoth.—2 We. 34:27, 33.

¹⁹ Mana kaka Josia, nyithindwa bende onego ochak tiyo ne Jehova ka pod gitindo. Ka ne Ruoth Manasse oseloko chunye, nyalo bedo ni nopuonjo Josia kaka Jehova en Nyasaye mang’won. Un joma tindo, makuru osiep gi joma hikgi oseniang’ ma udakgo kod manie kanyakla mondo ung’e kaka Jehova osebedo ka konyogi. Par bende ni somo Wach Nyasaye nomulo chuny Josia mokawo okang’ mowinjore. Somo Wach Nyasaye biro jiwi mondo itim gik ma biro miyo ibed mamor kendo ibed gi winjruok maber gi Jehova. E wi mano, somo Wach Nyasaye biro jiwi mondo ikony jomamoko mondo oti ne Nyasaye. (Som 2 Weche mag Ndalo 34:18, 19.) Puonjruok Muma bende nyalo konyi mondo ing’e kuonde ma onego itimie dongruok e tiyo ne Nyasaye. Ka ifwenyo ni nitie dongruok monego itim, bed gi kinda mana kaka Josia nobedogo.

20, 21. (a) En ang’o maber ma ruodhi ang’wen duto ma wasewuoyo kuomgi notimo? (b) Wabiro nono ang’o e sula maluwo?

²⁰ Nono ranyisi mag ruodhi ang’wen mag Juda ma notiyo ne Nyasaye gi chunygi duto puonjowa ang’o? Ne gitimo dwach Nyasaye gi kinda kendo gi chunygi duto. Ne ok giweyo timo dwach Nyasaye. Ne gitimo kamano kata mana e kinde ma ne giromo gi jowasigu mager. To moloyo duto, ne gitiyo ne Jehova ma onge achune.

²¹ Mana kaka wabiro neno e sula maluwo, ruodhi ang’wen-go bende notimo gik maricho. Kata kamano, ka ne Jehova onono chunygi, nowacho ni ne gitiyone gi chunygi duto. Wan bende wan dhano morem. Sama Jehova nonowa, be oneno ka watiyone gi chunywa duto? Wabiro nono wachno e sula maluwo.