1-3. Ad karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruod ej kitibuj ad ta? Kwal̦o̦k juon waanjoñak.

 KÕNKE jejjab weeppãn, eitok wõt bwe jen kõm̦m̦an bõd. Bõtab, el̦ap ad kam̦m̦oolol bwe Jeova ejjab kõm̦m̦an ñan kõj “ekkar ñan jerawiwi im bõd ko ad.” Em̦õn̦õn̦õ in jol̦o̦k ad bõd el̦aññe jej ukel̦o̦k im kwal̦o̦k ad ettã bõro im tõmak ilo katok in mour eo an Jijej. (Sam 103:10, UBS) Bwe Jeova en buñbũruon ippãd ilo ad kabuñ ñane, jej aikuj karejar ñane kõn juon “bõro eweeppãn” ak kõn aolepen bũruod, ãinwõt an kar Devid jiroñ Solomon. (1 Kr. 28:9) Ewi wãween jemaroñ kõm̦m̦ane men in meñe jejjab weeppãn?

² Ñan jipañ kõj kõn men in, jemaroñ keidi mour eo an kar Kiiñ Esa ippãn kar mour eo an Kiiñ Amazaia. Kiiñ rein ruo an Juda rar kõm̦m̦ani men ko rejim̦we im̦aan mejãn Jeova, ak Esa ear oktak kõnke ear kõm̦m̦ani men kein kõn aolepen bũruon. (2 Kr. 15:16, 17; 25:1, 2, UBS; JK. 17:3, UBS) Kiiñ rein jim̦or rar jab weeppãn im rar kõm̦m̦an bõd. Bõtab, Esa ear jab el̦l̦o̦k jãn kien ko an Jeova kõnke ear karejar ñane kõn aolepen bũruon. (1 Kr. 28:9) Ak Amazaia ear jab karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruon. Ãlikin  an kar anjo̦ jãn rũkõjdat ro an Anij ilo tarin̦ae, ear bõk ekjab ko aer im jino an kabuñ ñani.​—2 Kr. 25:11-16, UBS.

³ Ad karejar ñan Jeova kõn juon “bõro eweeppãn” ak kõn aolepen bũruod, ej kitibuj ad lukkuun yokwe Jeova im kõn̦aan karejar ñane ñan indeeo. Ilo Baibõl̦, naan eo “bõro” ej jitõñl̦o̦k ñan kain armej rot kõj. Ej kitibuj kõn̦aan ko ad, l̦õmn̦ak ko ad, eñjake ko ad, im kõm̦m̦an im kõttõpar ko ad. Innem juon eo me ej karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruon ejjab kõm̦m̦ane men in kõnke ro jet rej iuuni ñan an kõm̦m̦ane. Bareinwõt, ejjab kõm̦m̦ane kõnke ej juon menin aikuj. Ãindein ke bar kõj? Eokwe, meñe jejjab weeppãn, ak jemaroñ kabuñ ñan Jeova kõn aolepen bũruod. Jemaroñ kaalikkar bwe unin ad kõm̦m̦ane men in ej kõnke jekõn̦aan im ejjab kõnke ej juon m̦anit bajjek ak juon men jej aikuj kõm̦m̦ane.​—2 Kr. 19:9, UBS.

4. Ta eo jenaaj etale kiiõ?

⁴ Ñan kal̦apl̦o̦k ad mel̦el̦e kõn ta mel̦el̦ein karejar ñan Anij kõn aolepen bũruod, jen etale wãween kar mour eo an Esa im kiiñ ro jet an Juda me rar karejar ñan Anij kõn aolepen bũrueer. Rein rej Jihoshapat, Hezekaia, im Josaia. Meñe kiiñ rein emãn rar bar kõm̦m̦an bõd, ak Jeova ear buñbũruon ippãer. Etke Anij ear watõk er ãinwõt ro rej karejar ñane kõn aolepen bũrueer, im ewi wãween ad maroñ anõk joñak ko aer?

5. Ta men ko rem̦m̦an Esa ear kõm̦m̦ani?

⁵ Esa ear kiiñ eo kein kajilu jãn Juda ãlikin an kar aelõñ in im bwij ko joñoul ituiõñ an aelõñin Israel jepel ñan ruo aelõñ. Ke Esa ear jino an kiiñ, ear rupi ekjab ko armej ro rekõn kabuñ ñani im kabõjrak aer mourin l̦õñ ilo ãneo. Ear bareinwõt jol̦o̦k lel̦l̦ap eo jibwin etan Meaka jãn an “lerooj kõnke ear kõm̦m̦ane juon ekjab ekajjõjõ.” (1 Kñ. 15:11-13, UBS) Bareinwõt, Esa ear rõjañ armej ro an “bwe ren kappukot Jeova . . . im bwe ren pokake kien eo im naanin kaiñ eo.” Alikkar bwe Esa ear kate ñan kowõnm̦aanl̦o̦k kabuñ eo em̦ool.​—2 Kr. 14:4.

6. Ta eo Esa ear kõm̦m̦ane ke RiItiopia ro rar itõn tarin̦aeik Juda?

⁶ Jeova ear kajeraam̦m̦ane aelõñin Juda ilo an kar kõm̦m̦an bwe en wõr aenõm̦m̦an ie ium̦win iiõ ko joñoul m̦okta in an kar Esa kiiñ. Ak tokãlik, RiItiopia eo etan Zira ear bõk juon milien em̦m̦aan im jilu bukwi jariot ñan an tarin̦aeik Juda. (2 Kr. 14:1, 6, 9, 10) Ta eo Esa ear kõm̦m̦ane? Ear kwal̦o̦k an lukkuun lõke Jeova ilo an kar jar ñane. (Riit 2 Kronikel 14:11.) Kõn men in, Jeova ear uwaake jar eo an Esa ilo an kar kõm̦m̦an bwe en anjo̦ ioon jarin tarin̦ae eo an RiItiopia ro. (2 Kr. 14:12, 13, UBS) Ewõr iien Jeova ear kõm̦m̦an bwe RiIsrael ro ren anjo̦ ioon rũkõjdat ro aer meñe kiiñ ro aer rar jab tiljek ñane. Ear kõm̦m̦ane men in ñan kaiboojoj ãt eo etan im kwal̦o̦k bwe e ej Anij eo em̦ool. (1 Kñ. 20:13, 26-30) Bõtab ilo iien eo an Esa, Jeova ear jipañ e im armej ro an kõnke Esa ear atartar ioon. Meñe ãindein, ak tokãlik Esa ear kõm̦m̦ane juon men ebõd ilo an kar kappok jipañ ippãn kiiñ eo an Siria ijello̦kun an kar reilo̦k bwe Jeova en jipañe. (1 Kñ. 15:16-22) Meñe ãindein, ak Jeova ear lo bwe Esa ear karejar ñane kõn aolepen bũruon “toon wõt an kar mour.” Ewi wãween ad maroñ anõk joñak in an Esa?​—1 Kñ. 15:14, UBS.

7, 8. Ewi wãween am̦ maroñ l̦oor joñak eo an Esa?

⁷ Kõj kajjojo jemaroñ etale kõj make im lale ñe jej karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruod. Jemaroñ kajjitõk ippãd make, ‘Ij ke kate eõ ñan kabuñbũruon Jeova, jojomare kabuñ eo em̦ool, im kõm̦m̦an bwe en  erreo wõt ilowaan eklejia eo?’ L̦õmn̦ak m̦õk kõn joñan an Esa kar aikuj peran ñan an maroñ jol̦o̦k lel̦l̦ap eo jibwin etan Meaka jãn an lerooj. Jet iien, jemaroñ aikuj bar peran ãinwõt kar Esa. Ñan waanjoñak, ta el̦aññe juon iaan ro uwaan baam̦le eo am̦ ak juon m̦õttam̦ kwõlukkuun epaake, ear kõm̦m̦ane juon men enana im ej aikuj bukwel̦o̦k kõnke ejjab kõn̦aan oktak? Kwõnaaj ke bõjrak jãn am̦ kõm̦m̦ao ippãn? Ta eo kwõnaaj kõm̦m̦ane?

⁸ Ãinwõt Esa, jemaroñ bar kwal̦o̦k bwe jej karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruod ilo ad atartar wõt ioon ñe jej iioon jum̦ae im wãween ko reppen. Bõlen ilo jikin jikuul̦, rijikuul̦ ro remaroñ kajjirere kake eok kõnke kwõj juon iaan Ri Kõnnaan ro an Jeova. Bareinwõt, ro kwõj jerbal ippãer remaroñ kananaik eok kõn am̦ jab overtime ilo jikin jerbal, im kõn am̦ jol̦o̦k jet raanin jerbal bwe kwõn maroñ pãd ilo kweilo̦k ko. Ñe kwõj iioon wãween kein, jar ñan Anij ãinwõt kar Esa. Kwal̦o̦k am̦ peran im atartar ioon Jeova, im jutak pen kõn men eo ejim̦we. Keememej bwe Anij enaaj jipañ im kõkajoor eok ãinwõt an kar jipañ im kõkajoor Esa.

9. Ewi wãween ad maroñ kabuñbũruon Jeova ñe jej kwal̦o̦k naan?

⁹ Rũkarejar ro an Jeova rej bar l̦õmn̦ak kõn ro jet ijello̦kun aer baj l̦õmn̦ak wõt kõn er make. Ñan waanjoñak, Esa ear bõk kun̦aan ñan kowõnm̦aanl̦o̦k kabuñ eo em̦ool im rõjañ ro jet ñan “kappukot Jeova.” Kõj bareinwõt jej jipañ ro jet ñan kõm̦m̦ane men in. El̦ap an Jeova buñbũruon ñe ej lo ad kõnono kõn e ñan ro jet kõnke jej yokwe e, im kõnke jej kea kõn ro jet im kõn ilju im jekl̦aj eo aer.

10, 11. Ewi wãween am̦ maroñ l̦oor joñak eo an Jihoshapat?

¹⁰ Jihoshapat, l̦eo nejin Esa ‘ear etetal ilo ial̦ eo an jemãn.’ (2 Kr. 20:31, 32) Ewi wãween? Ãinwõt jemãn, Jihoshapat ear rõjañ armej ro bwe ren kappukot Jeova. Ear kõm̦m̦ane men in ilo an kar jilkinl̦o̦k jet em̦m̦aan ñan jikin ko jet ilo Juda ñan katakin armej ro jãn “bokin kien Jeova.” (2 Kr. 17:7-10) Ear bar etal ñan aelõñ ko jet ituiõñin Israel, im ñan jikin ko rettol̦tol̦ me armej ro rej pãd ie ilo Ipreim ñan “kõjepl̦aaktok er ñan Jeova.” (2 Kr. 19:4) Jihoshapat ear juon kiiñ eo me “ear pukot Jeova kõn aolepen bũruon.”​—2 Kr. 22:9.

¹¹ Ilo raan kein, jemaroñ bar bõk kun̦aad ilo jerbal eo Jeova ekõn̦aan bwe jen kõm̦m̦ane. Jerbal in ej ñan katakin armej ro kõn e. Ej ke juon am̦ mejãnkajjik ñan katakin ro jet kõn Naanin Anij kajjojo allõñ, im kõm̦akũt bũrueer ñan karejar ñan Anij? Kõn jipañ eo jãn Jeova im kõn am̦ kate eok, kwõmaroñ jino katak Baibõl̦ ippãn armej. Kwõj ke jar kõn mejãnkajjik in am̦? Kwõnaaj ke kõjekdo̦o̦n iien kakkije ko am̦ im bõjrak jãn men ko kokõn̦aan kõm̦m̦ani bwe kwõn maroñ katak ippãn rũkkatak eo am̦? Ãinwõt an kar Jihoshapat etal ñan jikin ko ilo Ipreim bwe en jipañ armej ro ñan jepl̦aak ñan kabuñ eo em̦ool, jemaroñ bar jipañ ro me rar bõjrak aer kwal̦o̦k naan. Em̦m̦aan ro rej lale eklejia rej bar kõm̦m̦an karõk ñan lol̦o̦k im jipañ ro rebukwel̦o̦k me em̦õj aer bõjrak jãn men ko renana rekõn kõm̦m̦ani.

12, 13. (1) Ke Jihoshapat ear mijak, ta eo ear kõm̦m̦ane? (2) Etke jej aikuj l̦oor joñak eo an Jihoshapat?

¹² Jihoshapat ear ãinwõt jemãn, Esa, ilo an kar kwal̦o̦k an lõke Jeova ke juon jarin tarin̦ae ear itõn tarin̦aeik Juda. (Riit 2 Kronikel 20:2-4.) Ilo m̦ool, Jihoshapat ear mijak! Bõtab, ‘ear kaiur im pukot Jeova.’ Ilo jar eo an, ear kwal̦o̦k bwe ‘ejjel̦o̦k aer maroñ n̦ae jarin tarin̦ae in el̦ap’ im bwe e im armej ro an rejaje ta eo ren kõm̦m̦ane.  Im ear lukkuun lõke Jeova ilo an kar ba: “Kõmij reiwaj ñan eok bwe kwõn jipañ kõm.”​—2 Kr. 20:12, UBS.

¹³ Ãinwõt Jihoshapat, jet iien jej wiwijet im mijak. (2 Ko. 4:8, 9, UBS) Bõtab, keememej bwe Jihoshapat ear kwal̦o̦k jar eo an im̦aan aolep armej im kwal̦o̦k bwe e im armej ro an ejjel̦o̦k kajoor im maroñ ippãer. (2 Kr. 20:5, UBS) Bõran baam̦le ko remaroñ bar l̦oor joñak in an Jihoshapat ilo aer reilo̦k ñan Jeova bwe en tõl im kõkajoor er ñan kijenmej ilo apañ ko rej iiooni. Jab jook im ãliklik in jar kõn men kein bwe baam̦le eo am̦ en roñ. Ilo am̦ kõm̦m̦ane men in, renaaj kile bwe kwõj lukkuun lõke Jeova. Anij enaaj bar jipañ eok ãinwõt an kar jipañ Jihoshapat.

14, 15. Ewi wãween an kar Hezekaia kwal̦o̦k an lukkuun lõke im atartar ioon Anij?

¹⁴ Hezekaia ear bar juon kiiñ me ‘ear tiljek ñan Jeova.’ Bõtab, Hezekaia ear oktak jãn Jihoshapat kõnke jemãn Hezekaia ear lukkuun nana im ear kabuñ ñan ekjab. Meñe ãindein, ak Hezekaia ear ‘ko̦kkure jikin kabuñ ko an ripeikan ro, rupi joor dekã ko, im ear juoke annañ eo annañin anij kõrã eo etan Ashira. Ear bareinwõt rupe jedpãnit eo Moses ear kõm̦m̦ane’ kõnke armej ro rar kabuñ ñane. Ear karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruon im ear wõnm̦aanl̦o̦k im ‘kõjparok kien ko otemjej Jeova ear lil̦o̦k ñan Moses.’​—2 Kñ. 18:1-6, UBS.

¹⁵ Hezekaia ear lukkuun lõke im atartar ioon Jeova ke aelõñin Assiria, eo me ear kajoor tata ilo iien eo, ear nitbwili Juda im kiiõ pojakin ko̦kkure Jerusalem. Kiiñ eo an Assiria etan Senakerib ear kajjirere kake Jeova im kajjioñ kaamijake Hezekaia bwe en ebbeer im jab tarin̦ae. Bõtab, Hezekaia ear jar im kwal̦o̦k an lõke Jeova kõnke ear jel̦ã bwe el̦apl̦o̦k an Jeova kajoor im ewõr an maroñ ñan jipañ er. (Riit Aiseia 37:15-20.) Anij ear uwaake jar eo an ilo an kar jilkinl̦o̦k juon enjel̦ bwe en m̦an 185,000 rũttarin̦ae ro an Assiria.​—Ais. 37:36, 37.

16, 17. Ewi wãween am̦ maroñ l̦oor joñak eo an Hezekaia?

¹⁶ Tokãlik Hezekaia ear lukkuun nañinmej. Ilo iien in, ear akwel̦ap ñan Jeova bwe en keememej wõt an kar tiljek ñan E. (Riit 2 Kiiñ 20:1-3.) Baibõl̦ ej kaalikkar ñan kõj bwe ilo raan kein ad, Jeova ejjab kõmour kõj jãn nañinmej ko ad ilo juon wãween ekabwilõñlõñ im kõm̦m̦an bwe en aetok ad mour. Ak ãinwõt Hezekaia jemaroñ jar ñan Jeova im ba: “Iar tiljek wõt ñan eok im karejar ñan eok kõn aolepen bũruõ.” Kwõj tõmak ke bwe ewõr an Jeova maroñ im ekõn̦aan jipañ eok ilo iien eo kwõj nañinmej?​—Sam 41:3.

¹⁷ Ilo ad l̦õmn̦ak kõn joñak in an Hezekaia, jemaroñ kile bwe jej aikuj jol̦o̦k jabdewõt men ko rej kam̦õjn̦o̦ik kõtaan eo ad ippãn Jeova im kapañ ad karejar ñane. Alikkar bwe jejjab kõn̦aan anõk armej ro ilo lal̦ in me el̦e jãn joñan aer nõbar im kautiej ro jet ilo Weep jait ko me armej rej illik pija im mel̦el̦e ko ie. Jemaroñ kõn̦aan kõjerbal Weep jait kein kõnke jekõn̦aan kõnono ippãn ro nukũd ak ro m̦õttad me jepaake er. Bõtab, elõñ armej ro ilo lal̦ in rej kõjerbal men kein ñan m̦õttãik ro jet me rejaje kajjier. El̦ap aer bar jol̦o̦k iien im alwõji pija ko an ro jet im riiti mel̦el̦e ko rej likũti ilo Weep jait kein. Ilo m̦ool, ej juon men ekauwõtata ñe jej jol̦o̦k el̦ap iien ilo men kein. Emaroñ jino utiej bũruod ñe elõñ rej kwal̦o̦k bwe em̦m̦an pija ko jej likũti ilo Weep jait kein im jemaroñ inepata ñe ejako aer lale pija ko jej likũti. Em̦m̦an jen l̦õmn̦ak kõn joñak eo an Paul, Akula, im Prisilla. Rein rar ke jol̦o̦k  el̦ap iien kajjojo raan ñan karoñ ro jet kõn m̦akũtkũt ko aer, im rar ke bar jol̦o̦k el̦ap iien bwe ren lale im jel̦a kõn aolep men ko armej ro rej kõm̦m̦ani, el̦aptata ro rar jab karejar ñan Jeova? Eokwe, Baibõl̦ ej ba bwe “Paul ear jol̦o̦k aolepen iien ko an ñan kwal̦o̦k naan.” Im Akula im Prisilla rar jol̦o̦k iien ko aer im “kõmel̦el̦eiki im kaalikkarl̦o̦k kõn ial̦ in Anij” ñan ro jet. (Jrb. 18:4, 5, 26, UBS) Innem, jemaroñ kajjitõk ippãd make kajjitõk in, ‘Ij ke kõjparok bwe en jab l̦e jãn joñan aõ kautiej ro jet ak jol̦o̦k el̦ap iien ñan men ko ejjel̦o̦k tokjãer?’​—Riit Epesõs 5:15, 16.

18, 19. Ta men ko kokõn̦aan kõm̦m̦ani bwe kwõn ãinwõt Josaia?

¹⁸ Kiiñ Josaia, l̦eo jibwin Hezekaia, ear bar pokaki kien ko an Jeova “kõn aolepen bũruon.” (2 Kr. 34:31, UBS) Ke ear juon jo̦dikdik, “ear jino in kappukot Anij an Devid,” im ke ear 20 an iiõ ear jino karreoik ãneen Juda im julo̦k ekjab ko ie. (Riit 2 Kronikel 34:1-3.) El̦apl̦o̦k an kar Josaia kijejeto ilo an kabuñbũruon Jeova jãn kar kiiñ ro jet an Juda. Juon raan, bũrij l̦apl̦ap eo ear lo bokin Kien eo an Anij ilo tampel̦ eo. Bok in emaroñ kar bok eo me Moses make ear je. Ke kar riitil̦o̦k kien kein ñan Josaia, ear kile bwe ej aikuj kal̦apl̦o̦k ijo kun̦aan ilo an karejar ñan Jeova. Bareinwõt, ear rõjañ ro jet bwe ren bar karejar ñan Jeova. Tokjãn men in, armej ro “rar jab ilo̦k jãn aer l̦oore Jeova” ilo aolepen iiõ ko in an kar Josaia mour.​—2 Kr. 34:27, 33.

¹⁹ Ãinwõt Josaia, jo̦dikdik ro im ro reddik rej aikuj bar jino kappukot Jeova. Ilo tõre eo ãlikin an kar Kiiñ Menassa ukel̦o̦k, emaroñ kar katakin Josaia kõn an Anij tũriam̦o. Kom̦ jo̦dikdik ro, kajjioñ kõm̦m̦an bwe kwõn epaake ro rerũtto ilo baam̦le eo am̦ im ilo eklejia eo. Rein remaroñ kwal̦o̦k kõn men ko rem̦m̦an Jeova ear kõm̦m̦ani ñan er im wãween an wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jipañ er. Bareinwõt, keememej joñak eo an Josaia ke ear riiti Naanin Anij im an kar naan ko ie tõpar im kõm̦akũt bũruon. Ilo am̦ riiti Naanin Anij, men in enaaj kõm̦m̦an bwe kwõn kõn̦aan pokake Jeova im kõm̦m̦an bwe kwõn m̦õn̦õn̦õ. Enaaj bar kõkajoor jem̦jerã eo am̦ ippãn Jeova im kõm̦m̦an bwe kwõn kõn̦aan jipañ ro jet ñan jel̦ã kõn e. (Riit 2 Kronikel 34:18, 19, UBS.) Ñe kwõj katak Baibõl̦, men in emaroñ bar jipañ eok ñan kile wãween ko kwõmaroñ kakõm̦anm̦anl̦o̦k ilo am̦ karejar ñan Jeova. Kate eok ñan kõm̦m̦an oktak ãinwõt kar Josaia.

20, 21. (1) Ewi wãween an kar kiiñ ro emãn me jaar katak kake er ãinl̦o̦k wõt juon ilo men ko rar kõm̦m̦ani? (2) Ta eo jenaaj etale ilo katak eo tok juon?

²⁰ Ta eo jemaroñ katak jãn kiiñ rein emãn an Juda me rar karejar ñan Jeova kõn aolepen bũrueer? Kiiñ rein rar kijejeto ilo aer kõm̦anm̦an ankilaan Anij, im rar kõn̦aan kabuñbũruon im karejar ñane toon wõt aer mour. Rar lõke im atartar iioon Anij ke rũkõjdat ro aer rar jum̦aik er. Men eo eaorõktata ej bwe rar karejar ñan Jeova kõnke rar yokwe e.

²¹ Bõtab ãinwõt ad naaj etale ilo katak eo tok juon, ewõr iien kiiñ rein emãn rar kõm̦m̦an bõd. Meñe ãindein ak Jeova, eo me ej etale bũruon armej, ear lo bwe ear m̦ool aer karejar ñane kõn aolepen bũrueer. Kõj bareinwõt jejjab weeppãn im jej bar kõm̦m̦an bõd. Ak Jeova enaaj buñbũruon ippãd el̦aññe ej lo bwe jej karejar ñane kõn aolepen bũruod. Ilo katak in tok juon, jenaaj lale ta ko jemaroñ katak jãn bõd ko kiiñ rein rar kõm̦m̦ani.