Elõñ rej l̦õmn̦ak bwe ro me el̦ap jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rar bũki im rem̦weiie, epojak kadede juon aer ilju im jekl̦aj eo ejokwane im eaenõm̦m̦an. Rej tõmak bwe jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko jej bũki ilo university ak jikuul̦ ko reutiejl̦o̦k remaroñ jipañ juon ñan an erom juon ri-jerbal eo em̦m̦anl̦o̦k, juon eo em̦m̦an an kõm̦m̦an ñan baam̦le eo an, im juon eo em̦m̦an ñan juon jukjukun pãd. Remaroñ bar bõk l̦õmn̦ak eo bwe ñe em̦m̦an ad kar bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦, men in enaaj kõm̦m̦an bwe jen maroñ bõk juon jerbal em̦m̦an on̦ããd ie, im bwe ro rej kõm̦m̦an el̦ap jããn renaaj m̦õn̦õn̦õ.

L̦õmn̦ak kõn naan kein an Zhang Chen, juon eo im ej jãn Jaina. Ej ba, “Iar tõmak bwe ej aikuj wõr juon aõ degree jãn university bwe in jab bar pãd ilo aikuj ak jeram̦õl, im iar tõmak bwe juon jerbal eo el̦ap on̦ããd ie enaaj kõm̦m̦an bwe jen lo juon mour eo elem̦õn̦õn̦õ im ejubũruod kake.”

Ñan aer maroñ lo juon ilju im jekl̦aj eo eaenõm̦m̦an im ejokwane, elõñ relukkuun kõn̦aan jikuul̦ ilo university ko rebuñbuñ, emaroñ ilo aelõñ ak lal̦ ko jet. Elukkuun kar alikkar an l̦apl̦o̦k wõt kõn̦aan in m̦ae iien ear wal̦o̦k COVID-19 im kõm̦m̦an an pen itoitak ñan jikin ko ipel̦aakin lal̦ in. Juon ripoot me ear wal̦o̦k ilo 2012 eo jãn juon doulul (Organisation for Economic Co-operation and Development) ej ba: “Iaan aolep ri-jikuul̦ ro me rar etal im jikuul̦ ilo lal̦ ko jet, 52 bõjjããn in ri-jikuul̦ rein rej armej in Eijia.”

Ekkã an rũtto ro ewõr nejier l̦ap aer kaarmejjeteik er ilo elõñ wãween ko bwe ajri ro nejier ren maroñ etal ñan lal̦ ko jet im jikuul̦ ilo university. Qixiang, jãn Taiwan, ej ememejtok im ba: “Jinõ im jema rar jab jet ro rem̦weiie, ak rar jilkinl̦o̦k aolepemeañ emãn ajri ro ñan jikuul̦ ilo college ilo Amedka.” Ñan aer maroñ kar kõl̦l̦ãik on̦ããn aer kar etal im jikuul̦, ãinwõt baam̦le ko jet, baam̦le eo an ear aikuj in m̦uri el̦ap jããn.

Jel̦ãl̦o̦kjen̦ emaroñ kakõm̦anm̦anl̦o̦k jet wãween ko ilo mour, bõtab ejjab aolep iien men in ej kajejjet wãween ko me ri-jikuul̦ ro rar kõtmãne kaki. Ñan waanjoñak, ãlikin elõñ iiõ in aer kaarmejjeteik elõñ men ko im kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k aer m̦uri, elõñ rejjab maroñ bũk jerbal ko me rekõn̦aan. Juon ripoot jãn Rachel Mui ilo juon jikin bõk mel̦el̦e etan Business Times an Singapore ej ba: “An ejjel̦o̦k an ri-jikuul̦ ro me em̦õj aer kadduojl̦o̦k jerbal, ej juon men me ej kab baj l̦apl̦o̦k wõt an wal̦o̦k.” Jianjie, juon eo me elõñ jejjo kain an degree jãn university im ej jokwe ilo Taiwan, ej ba, “Elõñ rejjab ellolo aer jerbal, im rar aikuj in bõk jerbal ko me ejjab ekkar ñan degree ko aer.”

Meñe ewõr ro me rar maroñ ellolo aer jerbal ikijjeen men eo rar jikuul̦ kake, ak remaroñ lo bwe mour ko aer ejjab jejjet ekkar ñan wãween eo rar kõtmãne kake. Niran, eo im ej jãn Thailand, ear lo juon an jerbal ikijjeen men eo ear jikuul̦ kake ãlikin an kar ro̦o̦l jãn an kar jikuul̦ ilo university eo ilo United Kingdom. Niran ej ba, “Ãinwõt aõ kar kõtmãne kake, degree eo ear jipañ eõ ñan bõk juon jerbal me el̦ap on̦ããn. Bõtab, el̦ak l̦apl̦o̦k on̦ãeõ, el̦apl̦o̦k jerbal ko ij kõm̦m̦ani im el̦apl̦o̦k an bõk iien ko aõ. Tokãlik, kom̦bani eo ear kabõjrak an enañin aolep ri-jerbal ro jerbal, ekoba ña. Iar kile bwe ejjel̦o̦k juon jerbal me jemaroñ lukkuun likũt ad kõjatdikdik ioon ñan an letok juon ilju im jekl̦aj me eaenõm̦m̦an im ejokwane.”

Meñe ro rem̦weiie ak ro rar maroñ bõk juon mour me rej watõk bwe elukkuun em̦m̦an, ak rej bareinwõt iioon apañ ko ilowaan baam̦le, nañinmej, im apañ ko kõn jããn ak on̦ããn mour. Katsutoshi, jãn Jepaan, ej make kwal̦o̦k m̦ool ilo an ba, “Ear lukkuun lõñ m̦weiuk ko m̦weiõ me im̦õn̦õn̦õ kaki, ak ear l̦ap aõ inepata kõn wõt jiãe, ebbanban, im an ro jet irõjetok eõ im nana aer kõm̦m̦an ñan ña.” Lam, juon kõrã me ej jokwe ilo Vietnam, ej ba, “Ij lo an elõñ armej kate er ñan kappukot juon aer jerbal el̦ap on̦ããn bwe ren jab inepata ak apañ kõn jããn, bõtab ilo m̦ool, wãween eo juon me rar jab kõtmãne kake ej jelõt er​—rejjab lo aer jokwane im aenõm̦m̦an, rej iioon apañ kõn ãjmour, eñtaan itulowa kõn eñjake ko rekam̦m̦õkm̦õk im kaeñtaanan, im nañinmej in inepata itulowa kõn inepata ko el̦e jãn joñaer.”

Ãinwõt Franklin, elõñ rar etal im bar bõk l̦õmn̦ak eo bwe elõñl̦o̦k men ko el̦apl̦o̦k aer aorõk ilo mour jãn aer baj jibadek jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko reutiej im kõttõpar aer m̦weiie. Ijello̦kun aer l̦õmn̦ak wõt kõn jibadek m̦weiuk ko, jet rej pukot juon ilju eo em̦m̦an ilo aer kajjioñ kate er bwe ren juon armej eo em̦m̦an im kõm̦m̦ani men ko rem̦m̦an ñan ro jet. An juon jibadek kain mour rot in enaaj ke lukkuun kõm̦m̦an bwe en lo juon ilju im jekl̦aj eo eaenõm̦m̦an im ejokwane? Katak eo tok juon enaaj letok uwaak eo.