Onlad karga

Onlad saray karga

Say Mabilay a Planeta

Say Mabilay a Planeta

Anggapo komoy bilay diad dalin no aliwan lapud saramay nantutumbokan ya ibabaga ran “nibanbana” ya agawa, ya arum ed saratan et naamtaan odino atalosan labat kasabi koma-20 siglo. Kaiba’d saraya kunon “nibanbana” et:

  • Say akaposisyonan na planetan Dalin diad Milky Way galaksi tan diad solar system, ontan met ed tetelekan ton orbit, inkipariking to, peles na telek to, tan say nikaduman bulan to

  • Say magnetic field tan atmospera ya onkakanan doblin samben

  • Saray natural a cycle a mamapawala tan manlilinis ed dagem tan danum na dalin

Legan mon babasaen so nipaakar ed saraya, tepetan pay inkasika, ‘Kasin nibanbana labat iraya odino walay nandesinyo?’

Dugarugay “Address” na Dalin

Wala ta ni magmaong a napangiposisyonan ed dalin, a ditan et mansiansiay bilay?

Say kaiba’d address na sakey a too et say bansa, syudad, tan kalye ya panaayaman to. Bilang panangikompara, say “bansa” na dalin et say Milky Way galaksi, say “syudad” et say solar system (say agew tan saray planeta ditan), tan say “kalye” et say orbit ya tetelekan to. Lapud walaray inaligwasan na astronomya tan physics, atalosan a maong na saray sientista so bentaha na perpekton akapuestoan tayo ed uniberso.

Unona, say “syudad” odino solar system tayo et walad dugarugan pasen diad Milky Way galaksi, agmasyadon asingsingger ed sentro na satan, tan agmet masyadon arawrawi. Tinawag iya na saray sientista ya “pasen a napanayaman.” Dia et susto labat so karakel na saray kemikal ya elemento a kaukolan parad bilay. No arawi na daiset manlapud sentro na Milky Way, kulang la irayan elemento, no asingger na daiset balet ditan, delikado ta dakdakel so makapatey a radiation tan arum niran peligro. Aliling to et “wala itayo ed sankaabigan ya lote,” so kuan na magasin ya Scientific American.1

Dugarugan “kalye”: Nibagan primera klase met so “kalye” odino orbit na dalin diad solar system. Sayan orbit et manga 150 milyon kilometro so kaarawi to ed agew. Susto-susto iyan posisyon ta aliwan alablabas so betel odino petang kanian napanayaman. Sakey ni, say orbit na dalin et singa oval kanian agtanto manguuman so distansia tayo ed agew diad interon taon.

Ontan met, say agew et aliling toy perpekton “planta” na enerhiya. Ag-itan manguuman-uman, dugarugay kabaleg to, tan mangiiter na magenap ya enerhiya. Lapud satan et tinawag so agew ya “talagan espisyal ya bitewen.”2

Perpekton “kaabay”: Anggapo lay naromog mon mas maong nin “kaabay” na dalin nen say bulan. Say diametro na satan et masulok a kakapat na diametro na dalin. Kanian, no ikompara ed proporsyon na arum nin bulan ed tetelekan dan planeta diad solar system, say bulan tayo et nibagan mas baleg nen say arum nin bulan, ta say dalin et melag nen say arum nin planeta. Nibanbana kasi itan? Singa imposible.

Say bulan et manunan sengegan na iyaaralem tan iyaatapew na dayat, a saya et importante pian mansiansian balanse so amin ya organismo ed kaliberliber. Makakatulong met so bulan pian agmanguman-uman so katetelek na dalin. No anggapoy bulan, say planeta tayo et ontogingging a singa bawet, tan ompan onkibang-kibang tan ombatbalintuag ni ingen! Makaderal so epekto na saya lapud manguma-uman so klima, daluyon, tan arum nira.

Perpekton inkipariking tan katetelek na dalin: Lapud akapariking na manga 23.4 digris so dalin, mansasalat so klima ed loob na sakey taon, susto-sustoy temperatura, tan nanduruma so klima ed kada espisipikon rehyon. “‘Susto labat’ so inkipariking na axis na planeta tayo,” kuan na libron Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.3

Ontan met, “susto labat” so karukey na agew tan labi lapud dugarugay peles na itetelek na dalin ed axis to. No mas matantan so katetelek to, mas andukey so sanagew tan samay parte na dalin ya akaarap ed agew et natektek, balet ta samay agnasisinagan et manyelo. No mapmaples balet so katetelek to, pigaran oras labat so sanagew, tan pansengegan itan na agmanundan mabanesbes a dagem tan arum nin desyang.

Samben na Dalin

Say liwang et mapeligron pasen ta napno itan na makapatey a radiation tan meteoroid. Aliling to et singa itan “paltogan” ya susubaen na asul a planeta tayo balet ta agnapupuroan. Akin? Lapud say dalin et walaan na makapakelaw a samben—say mabisbiskeg a magnetic field tan say atmospera ya adisenyon manustini ed bilay.

Magnetic field, say agnanengneng a samben na dalin

Magnetic field na dalin: Say sankaaraleman a parte na dalin et ampetapetang tan atenaw a balatyang, a singa bolan ontetelek. Lapud satan, say dalin et walaan na malaknab tan mabisbiskeg a samben a magnetic field ya onabot anggad liwang. Proprotektaan itayo na sayan samper ed makmaksil a radiation tan makapatey iran puersa a manlalapud agew. Kaiba ed sarayan puersa so solar wind (napnoy enerhiya iran particle a tuloy-tuloy ya pawawalaen na agew); saray solar flare, a diad pigaran minuto labat et mangibubuga na enerhiya a singa kakasil na binilyon ya hydrogen bomb; tan saray isasabog ed paway a parte na agew a tatawagey corona, a mangipupugsoy binilyon a tonilada na matter diad liwang. Say sakey a pakanengnengan a sasalimbengan itayo na magnetic field et saray balibali tan makolokolor ya aurora. Sarayan liwawa et napapawala lapud solar flare tan isasabog ed corona na agew tan nanengneng iraya diad atmospera ya asingger ed saray magnetic pole na dalin.

Aurora borealis

Atmospera na dalin: Sarayan gas so rason no akin a walay nasusungap tayon dagem, balet ta proteksion met iya ed sikatayo. Diad sankatagyan a parte na atmospera (stratosphere), walay sakey a klase na oxygen a tatawagen ya ozone. Eesepen na saya so 99 porsiento na ultraviolet (UV) radiation. Sirin et proprotektaan na ozone layer so totoo tan arum nin bilay diad dalin—a singa saray plankton a mamapawala na dakel ya oxygen a kaukolan tayo. Aliwan pare-pareho so karakel na ozone ed stratosphere tayo. Manguuman-uman itan depende ed karakel na UV radiation. Epektibo sirin a samben so ozone layer.

Proprotektaan itayo na atmospera ed saray meteoroid

Inagew-agew itayo met a proprotektaan na atmospera ed minilyon ya angkekelag tan angkakabaleg a meteoroid. Maslak ed saraya et napopoolan la ed atmospera, ya magmamaliw a masmasnag ya liwawan tatawagen a meteor. Balet, say atmospera et agto sasanggaen so radiation a kaukolan parad bilay, a singa say petang tan liwawa. Ontutulong ni ingen so atmospera pian ontayak so petang ed interon globo, tan diad labi et singa iya pinagka-ules na dalin pian agtampol onsengaw so petang.

Say desinyo na atmospera tan magnetic field na dalin et talagan makapadinayew tan anggad natan et agni tanton natalosan. Say sakey nin makapadinayew et saray cycle ya manusustini ed bilay diad sayan planeta.

Nibanbana labat kasi a say planeta tayo et proprotektaan na duaran mabisbiskeg a samben?

Saray Cycle ya Importante ed Bilay

No say sakey a lugar et apultot so suplay ton malinis a dagem tan danum tan apuletan iray imburnal, seguradon manresulta itan ed sakit tan patey. Balet nonoten pa iya: Say malinis a dagem tan danum na planeta tayo et agmanlalapud outer space, tan say basura tayo et ag-ilulugan ed rocket pian ibantak met ed outer space. Say dalin et aliwan singa restawran, a kaukolan to nin walay mandiliber na naakan tan suplay, tan mangolekta na basura. No ontan sirin, panon a mansiasiansian balanse tan napambilayan so dalin? Say ebat: saray natural a cycle a singa say cycle na danum, carbon, oxygen, tan nitrogen, a nipanengneng tan deniskribe dia.

Water cycle: Say danum et importante ed bilay. No agtayo oninum na anggan pigay agew labat, nayarin ompatey itayo. Say water cycle so rason no akin a walay malinis tan nainum a danum diad interon planeta. Onia so nagagawa ed sayan proseso: (1) Lapud petang na agew, man-evaporate so danum ed atmospera. (2) Sayan malinis a danum et magmaliw a lurelurem (condensation). (3) Insan, saray lurem et ompelag ed dalin a balanglan uran, yelo, manyeyelon uran, odino niebe, a man-evaporate lamet, sirin et naulit so proseso. Kaunongan karakel so danum ya nare-recycle tinaon? Unong ed tantiya, ontan lan karakel a sarag ton panoen so interon dalin, a masulok na duara tan kapalduan piye kaaralem.4

Carbon tan oxygen cycle: Ta pian tuloy-tuloy itayon manbilay, kaukolan tayoy onsungap na oxygen tan mangiyengas na carbon dioxide. Ontan so gagawaen na amin a binilyon a totoo tan ayayep. Akin balet et agnanaupotan so atmospera tayo na oxygen tan agnasosobraan na carbon dioxide? Lapud oxygen cycle. (1) Diad makapakelkelaw a proseson tatawagen a photosynthesis, eesepen na tantanaman so carbon dioxide ya iyeengas tayo. Uusaren da itan tan say enerhiyan nanlapud liwawa na agew pian mamawalay carbohydrates tan oxygen. (2) Nakompleto iyan cycle kapagno onsungap tayoy oxygen. Sano mamapawala na carbohydrates tan oxygen iray tantanaman, anggapoy nadadarak, anggapoy napapawalan polusyon, tan ag-itan naliklikas.

Nitrogen cycle: Say bilay diad planeta tayo et akadepende met ed saray organic molecule a singa say protein. (A) Pian napawala irayan molecule, kaukolan so nitrogen. Maong labat ta 78 porsiento na atmospera tayo et nitrogen. Lapud kirmat, say nitrogen et magmamaliw a nanduruman substansia odino compound a nasepsep na tantanaman. (B) Tan sarayan compound et gawaen na tantanaman ya organic molecule. Kanian no kanen na ayayep iray tantanaman, makaala met ira na nitrogen. (C) Insan, sano ompatey iray tanaman tan ayayep, say nitrogen compound a walad sikara et buloken na bakterya. Lapud satan, ompawil so nitrogen ed dalin tan ed atmospera, sirin et naulit lamet so cycle.

Makapadinayew a Panag-recycle!

Anggaman maal-aligwas lay teknolohiya na too, siansia nin dakdakel so napapawala ran makasamal a basuran agla nai-recycle. Duma balet so dalin ta sarasarag ton i-recycle so amin a basura to panamegley na makapadinayew iran kemikal a proseso.

Panon kasin linmesa so sistema na panag-recycle na dalin? Oniay inkuan na sakey a managsulat nipaakar ed relihyon tan siensia a si M. A. Corey: “No nibanbana labat a linmesa so ecosystem na Dalin, di aliwa komon ya onia kaperpekto tan kauksoy so kaliberliber.”5 Onabobon ka’d sikato?