No manaanap kay suhestion no panon mon nasarag so ermen, dakel so naalmom​—wala ray mas makatulong nen say arum. Nayarin say rason et lapud nandurumay paraan na paneermen na kada too, ya singa abitla ed akaunan artikulo. Nayarin say epektibo ed sakey ya too et aliwan epektibo ed arum.

Anggaman ontan, wala ray apaneknekan lan epektibo na dakel a totoo. Mabetbet iratan ya isisimbawa na saray eksperto, tan base iratan ed saray napanmatalkan ya prinsipyo a walad daan ya libro na karunongan, say Biblia.

• Ibabaga na arum ya eksperto ya aya so sankaimportantian ya gawaen pian nasarag so ermen. Pero no maminsan, ompan labay moy manbukbukor. Nayarin nairita ka ni ingen ed saramay labay day ontulong. Normal labat itan.

• Agmo iisipen a kaukolan ya lanang a walay kaibam, balet agmo ipapalikna ed arum ya iyaarawim so sarilim ta ompan onsabi so panaon ya kaukolan mo lanlamang so tulong da. Mapaabeban ibaga ed arum no antoy kaukolan mo tan no antoy agmo kaukolan.

• Depende ed situasyon mo, magmaliw ya balanse ed panaon ya kaibam so arum tan ed panaon na pambukbukor mo.

PRINSIPYO: “Mas maong ni duara nen say sakey . . . Ta no natumba so sakey ed sikara, sikatoy ipaalagey na kaiba to.”​—Eclesiastes 4:9, 10.

• Makatulong so masustansian kakanen pian nabawasay stress ya resulta na ermen. Salim so mangan na nanduruman prutas, pising, tan protina.

• Oninum na dakel a danum tan arum nin iinumen ya makatulong ed laman.

• No anggapoy ganam ya mangan, mangan ka labat na sandaraiset balet ta mabetbet. Sarag mo met so mantepet ed doktor no anto ran bitamina so sarag mon inumen. *

• Makatulong so panakar na maples tan arum nin klase na exercise pian nabawasan so negatibon emosyon. Legan kan mani-exercise, panaon itan ya sarag mon nodnonoten so impanguman na bilay mo odino agmo ni nonoten so impatey na inad-arom.

PRINSIPYO: “Anggapoy toon bubusolen toy dilin laman to, noag ingen papakanen tan papablien to itan.”​—Efeso 5:29.

• Importantin maong so iyugip, balet lalo lad saray inateyan ta mas mainomay iran nakesawan lapud paneermen da.

• Alwaran so karakel na kape tan alak ya inumen mo ta nayarin apektoen day kakaugip mo.

PRINSIPYO: “Mas maong ni daiset a painawa nen say alablabas a panagkimey tan panguusil ed dagem.”​—Eclesiastes 4:6.

• Tandaan ya nandurumay paraan na paneermen na kada too. Kanian amtaen no antoy mas epektibo ed sika pian nasarag moy ermen mo.

• Dakel so akaeksperiensya ya mas mainomay dan nasarag so ermen da no ibaga da itan ed arum, balet wala ray mas labay dan ag-itan ibaga ed arum. Nandurumay opinyon na saray eksperto no kasin mas makatulong so pangibagad arum na nalilikna ra pian nasarag so ermen. No labay mon ibagad arum so naliliknam pero manaalangan ka, ompan mas mainomay no sandaraiset mon ibaga itan ed maapit ya kaarom.

• Wala ray totoon akatulong ed sikara so iyakis, balet ta say arum et asarag day ermen da anggano ag-ira masyadon onaakis.

PRINSIPYO: “Amta na puso so paneermen to.”​—Proverbio 14:10.

• Say arum ya inateyan et sobray kakainum day alak tan mandrudruga ira pian nalemewan kunoy liknaan da. Say amta ra et natakasan day ermen da pero makapuy itan ed laman. Nayarin nainawaan ira pero magano labat tan mas grabe so resulta. Mananap na dugan paraan pian onkalma so nonot mo.

PRINSIPYO: “Linisan tayoy sarili tayo ed amin a karutakan.”​—2 Corinto 7:1.

• Asali la na dakel ya inateyan ya diad panaon na paneermen da (legan ya nalilikna tan lalabanan day graben ermen da) et akatulong ya isalet-salet day panaon parad saray aktibidad ya makatulong pian agda masyadon sankanonot so paneermen da.

• Nayarin nainawaan kan magano no mikaaro ka o paeleten moy pikakaarom, manaral kay balon kimey, odino manpasyar ka.

• Diad ilabas na panaon, nayarin naimanom ya mas andukey tan mas mabetbet lay panaon mod saray aktibidad ya agmo masyadon sankanonot so paneermen mo. Normal labat itan ya proseso legan ya kalkalnan nababawasan so ermen mo.

PRINSIPYO: “Walay panaon na amin a bengatla, . . . panaon na panakis tan panaon na panelek; panaon na panugaog tan panaon na pansayaw.”​—Eclesiastes 3:1, 4.

• No nayari, ituloy mon tampol so inagew-agew ya rotinam.

• No ituloy moy rotinam ed kakaugip, trabaho, tan arum nin aktibidad, nayarin naliknam ya ompapawil lad dati so situasyon mo.

• No magmaliw kan busy ed saray makapaliket ya aktibidad, makatulong itan pian nabawasan so sakit ya naliliknam.

PRINSIPYO: “Agto naliklikas so ilalabas na saray agew na bilay to, lapud papanoen na tuan Dios so puso to na liket.”​—Eclesiastes 5:20.

• Dakel ed saray maganat ya nanggawa na seryoson desisyon kayari impatey na inad-aro da et pagbabawian da iratan ya desisyon da.

• No posible, mamalabas ni na panaon antis ya onalis na ayaman, mansalat na trabaho, odino ekalen iray gamit na inad-aro.

PRINSIPYO: “Saray plano na makuli et seguradon ontalona, balet amin iramay magangganat et seguradon mansumpal ed kairapan.”​—Proverbio 21:5.

• Parad dakel ya inateyan, makatulong so panggawa na saray bengatlan mangipanonot ed inatey ya inad-aro da.

• Nayarin naligliwa ka no mankolekta ka na saray litrato odino arum nin pakanodnonotan o manggawa kay diary na saray agawa tan istorya ya labalabay mon nodnonoten.

• Isinop iray gamit ya mangipanonot ed balibali iran agawa insan nengnengen iratan no akaparaan ka la.

PRINSIPYO: “Nonot yo ray agew nensaman.”​—Deuteronomio 32:7.

• Nayarin iplanom so manbakasyon.

• No aliwan praktikal so mabayag ya bakasyon, sarag moy manggawa na makapaliket ed sika diad sakey odino duaran agew, singa say pan-hiking, ipasyar ed dayat, odino diad arum ya lugar.

• Anggan say panggawa na bengatlan duma ed apasalan mo et makatulong pian nasarag moy ermen.

PRINSIPYO: “Ti’la, ta onla itayo ed sakey a nisulinek a pasen pian makapanpainawa itayon magano.”​—Marcos 6:31.

• Tandaan ya say itulong mod arum et makatulong met ed sika pian onlemew so liknaan mo.

• Nayarin say tulongan mo nin unona et saray maneermen met ed impatey na inad-arom, singa saray kakaaro odino kapamilya ya kaukolan da met so napangibagaan day nalilikna ra.

• No suportaan tan ligliwaen moy arum, magmaliw kan maliket tan naliknam lamet ya walay nagagawaan mo.

PRINSIPYO: “Mas makapaliket so mangiter nen say mangawat.”​—Gawa 20:35.

• Say paneermen et ontulong ed sikan mas natalosan no anton talagay importante.

• Sambot mo iyan panaon pian isipen no antoy panguusaran mo ed bilay mo.

• No kaukolan, manggawa na pananguman ed saray prayuridad mo.

PRINSIPYO: “Mas maong ni onlad abung na inateyan nen say diad abung a walay ponsia, ta satan so pansumpalan na balang too, tan nepeg itan ya ipapuso na sakey a mabilay.”​—Eclesiastes 7:2.

 Diad tua, anggapon talagay makapangekal ed sakit ya naliliknam. Pero, asali la na dakel ya inateyan na inad-aro ya nen wala ray ginawa ran paraan ya singa saray abitlad sayan artikulo, aligliwa ira. Siempre, ag-akalista dia so amin ya posiblin makatulong pian nabawasan so ermen. Balet no salien mo irayan suhestion, nanengneng mo ya anggan panon et nainawaan ka.