Ir al contenido

Ir al índice

Ri anemia: ri rumal, ri kʼax che kuyaʼo y ri kattoʼw chuwach

Ri anemia: ri rumal, ri kʼax che kuyaʼo y ri kattoʼw chuwach

 «Are chiʼ kʼa in ali na kʼo anemia chwe», xchaʼ Beth. Xuqujeʼ xubʼij: «Kʼo ta nuchuqʼabʼ, chanim kinkosik, kqʼoxow nubʼaqil y kʼax kinriq che uchʼobʼik ri kbʼix chwe. Ri kunanel xubʼij chwe che kintij vitamina re hierro, xintijo y xinmaj utijik jastaq che kʼo más vitaminas chupam. Rukʼ ri xinbʼano xinutzirik».

 E kʼi winaq kiriqom ri xuriq Beth. Junam rukʼ ri xubʼij ri Organización Mundial de la Salud (OMS), 2,000 millones re winaq —más che ri 30% chke konojel ri winaq cho ri uwach Ulew— kiriqom anemia. Kbʼixik che pa ri tinamit jawiʼ kʼo ta wi más pwaq ri 50% chke ri e yawabʼ ixoqibʼ y weneʼ ri 40% chke ri akʼalabʼ kʼo anemia chke.

 Ri anemia weneʼ kuya nimaʼq taq yabʼil . We más nimatajinaq chi ri anemian kuya yabʼil che ri animaʼ. Ri ONU xubʼij che pa jujun taq tinamit «ri ixoqibʼ che kekam are chiʼ kkʼojiʼ jun kal 20% chke are rumal ri anemia». Ri e nan che kʼo anemia chke rumal che kʼo ta hierro pa kicuerpo, are ri más kuya chke ri e winaq, kubʼano che ri alaj taq neʼ kekʼojik are chi majaʼ kopan ri kiqʼij y nim ta kepajanik. Ri alaj taq akʼalabʼ che kʼo anemia chke kʼax kkiriqo che kekʼiyik y más kʼax ta kkiriq yabʼil. Are kʼu, ri anemia che kuya rumal che kʼo ta hierro kuya kkunaxik. a

¿Jas riʼ ri anemia?

 Ri anemia are jun yabʼil. Ri winaq che kʼo anemia che are rumal che kʼo ta kʼi glóbulos rojos pa ri ukikʼel. Jalajoj ri kyoʼw ri anemia. Ri kunanelabʼ kiriqom más che 400 uwach anemia. Ri anemia weneʼ xa jubʼiqʼ tiempo kuya che ri winaq o kʼo ta ukunabʼalil.

¿Jas kyaʼow ri anemia?

 Kʼo oxibʼ rumal che kkiriq anemia ri winaq:

  •   Are chiʼ nim kikʼ kel che jun winaq wariʼ kubʼano che kʼo ta chi más glóbulos rojos che.

  •   Ri cuerpo kukʼiyisaj ta kʼi glóbulos rojos.

  •   Ri cuerpo kuya taj che kekʼiy ri glóbulos rojos.

 Ri anemia che más kkiriq ri winaq are rumal che kʼo ta vitamina re hierro pa kicuerpo. Are chiʼ kʼo ta hierro pa ri qacuerpo xuqujeʼ kʼo ta hemoglobina. Ri glóbulos rojos kʼo hemoglobina chupam, che are kyaʼow oxígeno che ri winaq.

¿Jas kunaʼ ri winaq che kʼo anemia che rumal che kʼo ta hierro pa ri ubʼaqil?

 Are chiʼ ri anemia kʼateʼ kmajtajik weneʼ ri winaq kunaʼ taj che kʼo che. Paneʼ jalan ri kʼax che kuyaʼo, are kʼu wariʼ are jujun chke:

  •   Sibʼalaj kunaʼ kosik.

  •   E joron ri raqan taq uqʼabʼ.

  •   Kʼo ta uchuqʼabʼ.

  •   Saqper kkaʼyik.

  •   Kqʼoxow ujolom y kmuluw ukʼuʼx.

  •   Kʼax ri uwo ukʼuʼx, ri ranimaʼ y kʼax kubʼan che ujikʼik ri ruxlabʼ.

  •   Keqʼup ri rixkʼaq.

  •   Kraj ta uwa, más na ri akʼalabʼ y ri neʼabʼ.

  •   Kurayij utijik hielo, almidón che kʼo rukʼ jujun jastaq junam rukʼ ri maizena o ulew.

¿E jachin más kkiriq anemia rumal che kʼo ta hierro pa kibʼaqil?

 Ri ixoqibʼ che nim kikʼ kel chke are chiʼ kqaj ri kimenstruación. Ri e yawabʼ ixoqibʼ we kʼo ta ácido fólico pa ri kkitijo weneʼ kkiriq anemia, che are jun chke ri vitamina B.

 Ri neʼabʼ che majaʼ kopan kiqʼij o ri nim ta más kepajanik che kʼo ta hierro pa ri kituʼ che kkitijo o ri leche che kyaʼ chke.

 Ri akʼalabʼ che jalan taj uwach o utz ta ri kkitijo.

 Ri winaq che kkitij ta tiʼj weneʼ kʼo ta más hierro chupam ri kkitijo.

 Ri kʼo jun yabʼil chke che kʼo ta ukunabʼalil, jun kʼutbʼal, kʼo jun yabʼil pa ri kikikʼel, cáncer, insuficiencia renal, infecciones o tajin kel kikʼ chke rumal jun úlcera.

¿Jas kattoʼw chuwach ri anemia?

 Ronojel ta ri anemia kʼo ukunabʼalil. Are kʼu, we ri anemia che kʼo che ri winaq are rumal che kʼo ta hierro o vitaminas che, kuya kkunaxik we utz ri kubʼan che uchaʼik ri kutijo y che e kʼo ri vitaminas riʼ chupam:

 Ri hierro. Pa ri ktijowik che kʼo hierro chupam e kʼo ri tiʼj, kinaqʼ, lentejas y verduras junam rukʼ brócoli, espinaca xuqujeʼ lechuga. b Jun chik che kattoʼwik are che katzak ri jastaq a we pa tʼuy re chʼichʼ o hierro, rumal che jujun investigaciones che bʼanom xukʼutu knimar ri hierro pa ri arikil.

 Ri folato. Wajun vitamina riʼ y ri ácido fólico, kriqitaj pa ri frutas, verduras, ichaj, karawaʼn, kinaqʼ, queso, saqmoʼl, kar, almendras y maníes. Xuqujeʼ kriqitaj pa jastaq che yaʼom vitamina chupam junam rukʼ ri kaxlanwa, cereales, fideos y arroz.

 Ri vitamina B-12. Pa ri ktijowik che kʼo vitamina B-12 chupam e kʼo ri tiʼj, y jastaq che e bʼanom che leche o che soya y cereales fortificados.

 Ri vitamina C. Pa ri ktijowik che kʼo vitamina C chupam e kʼo ri frutas cítricas, ri jugo, pimientos, brócoli, melones, fresas y pix. Ri ktijowik che kʼo vitamina C chupam ktobʼanik rech kchakun ri hierro.

 Jalan ri kkitij ri winaq pa taq ri e tinamit. Rumal laʼ qas chawilaʼ na jas jastaq che ktijowik kʼo vitamina chupam jawiʼ katel wi. Wariʼ nim ubʼanik we at ixoq, más we at yawabʼ ixoq chik o kawaj kkʼojiʼ jun awal. We kachajij awibʼ katoʼ riʼ ri alaj aneʼ rech kuriq ta anemia. c

a Ri información che kʼo pa wajun kʼutunem riʼ esam pa ri xuya ubʼixik ri Clínica Mayo y ri wuj The Gale Encyclopedia of Nursing and Allied Health (Enciclopedia Gale de enfermería y personal auxiliar). We kanaʼ che kʼo anemia chawe, chatzukuj ri utobʼanik jun ajkunanel.

b Katij ta vitamina re hierro ni kaya ta chke ri awalkʼwal we ubʼim ta ri kunanel chawe. We kʼi hierro katijo kubʼan kʼax che ri ahígado y kuya nikʼaj chi yabʼil chawe.

c Jujun taq mul ri kunanelabʼ kkibʼij che ri anemia kkunatajik are chiʼ kkoj kikʼ che ri winaq. Ri testigos rech Jehová kqaxutuj wajun tratamiento riʼ (Hechos 15:28, 29).