Ku ni majaha ni vanhwana lava sukaka ekaya hi xikongomelo xo ya tisungulela swa vona, kambe loko xiyimo xa swa timali xi tika swi va boha leswaku va tlhelela ekaya. Xana swi tshame swi ku humelela?

Hambiloko u va rhandza vatswari va wena, swi nga ha va ntlhontlho ku tlhelela ekaya. Hi xikombiso, nhwanyana la vuriwaka Sarah * u ri: “Ku titshamela ndzexe swi endle leswaku ndzi titshemba hikuva a ndzi nga ha tiseketelanga hi vanhu van’wana. Kambe ku tlhelela ekaya swi endle ndzi titwa ndzi ri xihlangi.” Jaha leri vuriwaka Richard, ri titwe hilaha ku fanaka, ri te: “A ndzi nga swi lavi ku tlhelela ekaya, kambe a ndzi nga ha swi koti ku tihlayisa. A ndzi titwa ndzi nga pfuni nchumu.”

Loko u ri eka xiyimo lexi fanaka, xihloko lexi xi ta ku pfuna.

Mali. Vantshwa vo tala swi va heta matimba loko va xiya leswaku swa durha ku tshama u ri wexe. Richard u te: “Swimalana leswi a ndzi tihlayisele swona swi herile loko ndzi ya tshama ndzexe.” Shaina nhwana wa malembe ya 24 la sukeke ekaya, na yena ku endleke leswi fanaka kutani a boheka ku tlhelela ekaya endzhaku ka lembe ni hafu. U te: “A ndzi fanele ndzi tirhise mali ya mina hi vutlhari. Loko ndzi suka ekaya a ndzi nga ri na mali, kambe loko ndzi tlhelela se a ndzi ri ni swikweleti.” *

Ku heleriwa hi ntirho. Ku lahlekeriwa hi ntirho swi nga ha kavanyeta ni makungu ya munhu loyi a tshamaka a ri yexe. Sweswo swi endlekile eka Shaina, u ri: “Ndzi thwasele ntirho wa swa vutshunguri, kutani ndzi kuma ntirho hi ku pfuniwa hi lava lavelaka van’wana mintirho. Kambe loko ntirho wolowo wu hela, a ku nga ri na lexi ndzi nga ta xi endla. A ndzi tshama ematikoxikaya laha a swi ta ndzi tikela ku tlhela ndzi kuma ntirho lowu ndzi wu dyondzeleke!”

Ku langutela leswi nga kotekiki. Vantshwa van’wana va sungula ku tirha va nga si swi lunghekela ku tshama va ri voxe. Hakanyingi ntirho wa kona a wu tika ku tlula hilaha a va ehleketa leswaku wu ta va hakona. A va nga ha swi tsakeli ku tshama va ri voxe. A va nga anakanyi leswaku loko va ya va kulu vutomi byi ta va tikela.

Burisana ni vatswari va wena loko u lava ku tlhelela ekaya. Va hlamusele leswaku u ta lava ku tshama nkarhi wo tanihi kwihi. Loko u ri ekaya, xana u ta pfuneta hi mali muni eka leswi lavaka mali? Hi yihi mintirho ya le kaya leyi va languteleke leswaku u yi endla? Hi wa hi magoza lawa u tiyimiseleke ku ma teka ku lulamisa xiyimo xa wena xa timali? Tsundzuka leswaku loko u tlhelela ekaya u fanele u hanya hi milawu ya vatswari va wena ku nga khathariseki leswaku u ni malembe mangani.—Nawu wa Bibele: Eksoda 20:12.

Dyondza ku tirhisa mali. Buku leyi nge The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students yi ri: “Ndlela leyi u tirhisaka mali ya wena ha yona, hi yona yi nga ta kombisa loko u ta swi kota ku tirhisa mali ya wena hi vutlhari. . . . I swa nkoka ku twisisa leswaku mali a hi yo tlanga hi yona.”—Nawu wa Bibele: Luka 14:28.

Kuma xitsundzuxo lexinene. Vatswari kumbe vanhu van’wana lava kuleke va nga ku pfuna hi switsundzuxo ni vuxokoxoko byo hlayisa mali, ku yi tirhisa ni ku hakela swikweleti. Nhwana la vuriwaka Marie u ri : “Ndzi boheke ku tshama ehansi ni munghana wa mina kutani a ndzi pfuna ku xiya swilo swa nkoka ni leswi nga riki swa nkoka. Ndzi hlamale ngopfu loko ndzi xiya leswaku swo tala swa leswi a swi ndzi hetela mali a swi nga ri swa nkoka! Ndzi dyondze matirhiselo lamanene ya mali leswaku ndzi ta kota ku tiyimela.”—Nawu wa Bibele: Swivuriso 13:10.

Endla matshalatshala yo kuma ntirho. Tirhisa nkarhi lowu a wu ta va u wu heta entirhweni ku lava ntirho wun’wana. Xiya: Van’wana va nga ha ku byela leswaku u fanele ku “endla leswi u swi rhandzaka” loko swi ta eka timhaka ta ntirho. Ku langutela leswaku u kuma ‘ntirho lowu u wu rhandzaka’ swi nga ha ku sivela ku amukela mintirho yin’wana! Amukela ntirho lowu u nyikiwaka wona ematshan’weni yo lava ntsena ntirho wo karhi. Tsundzuka leswaku xa nkoka i ku wu tiva kahle ntirho wa wena, ku nga ri leswaku u lava ntirho wo karhi. Ku xiyiwe leswaku loko munhu a ya a va ni ntokoto kumbe a wu tiva kahle ntirho wa yena, u ya a wu tsakela. A swi kali swi lava leswaku u tirha ntirho lowu u wu rhandzaka leswaku u ta tsaka.