Bay boch e girdi’ ni kar dargad e en mabgol rorad ya yad be athapeg ni nge fel’ boch e yafas rorad, machane boch e girdi’ e yad baadag ni ngar pared e en mabgol rorad u taabang, machane dabiyog ni ngar towasariyed yad ni nge dab ra chuwgad. Ma yooren e girdi’ ni kar dargad e en mabgol rorad e yad ma pirieg ni ke mo’maw’ boch e yafas rorad. Bin riyul’ riy, e faanra dawori n’uw nap’an ni kam dargow e en mabgol rom, ma sana kam pirieg ni ireray reb e magawon ni ke k’aring e kireban’ ngom nrib gel. Ere rib puluw ni ngan weliy murung’agen boch e fonow u Bible nra ayuwegem ya nge yag ni ngam man u fithik’ e pi magawon nra yib nbochan ni kam dargow e en mabgol rom.

Magafan’ nbochan e magawon ko salpiy, nge chugol bitir, nge fare lem ni kam par ni yigoo gur e rayog ni nge magawonnag lanin’um nib gel, mab ga’ ndabi chuw e miti ney e lem nib papey. Reb e psychologist ni Judith Wallerstein fithingan e ke pirieg nyugu aram rogon ni ke yoor e duw ni ke wer ba wu’ i mabgol, machane ku bay boch i yad ni ka yad ma lemnag ni kan sasalap ngorad maku yad ma lemnag ni kan n’agrad, mab mich u wan’rad ni “yima laniyan’  ngorad, ma ke mulan’rad, ma kar thamiyed ni gowa yad be par ni yigoo yad.”

N’EN NRAYOG NI NGAM RIN’

• Ra kireban’um ko n’en ni ke mul u paam. Dabisiy ni ga ra tawrengnag fa en ni kam dargow ni kab t’uf rom. Yugu aram rogon nde fel’ e mabgol romew ma rayog ni nge kireban’um nbochan nde yag ni ngam pirieg e felfelan’ nim athapeg ni nge yag nga lan e mabgol rom. (Proverbs 5:18) Dab mu tamra’ ni ngam dag ni ke ‘kireban’um’ ara ngam yor.​—Eklesiastes 3:1, 4.

• Dab mu par ni yigoo gur. Yugu aram rogon nib t’uf ba ngiyal’ ni ngam par nyigoo gur nbochan ni be kireban’um, machane de fel’ ni ngam par nyigoo gur nib n’uw nap’an. (Proverbs 18:1) Nap’an ni gimed be non e pi ta fager rom mab fel’ ni nga nog e thin nrayog ni nge pi’ e athamgil nga lanin’rad, ya faanra gubin ngiyal’ ni ngam weliy thibngin e pumoon rom , ma ra dabuy e girdi’ ni ngar nonad ngom. Ma faanra ba t’uf ni ngam dugliy ban’en nib ga’ fan u tomuren ni kam dargow e en mabgol rom, mab fel’ ni ngam ning e ayuw ngak be’ ni be pagan’um ngak.

• Mu ayuweg e dowef rom. Ya rayog ni nge yib e m’ar ngom, ni bod rogon nrayog ni nge tolang gelngin e racha’ rom, maku rayog ni nge yib e alongong ngom nib gel. Ba ga’ fan ni nge fel’ rogon e abich rom, ma ngam exercise ma nge gaman e chuchuw rom.​—Efesus 5:29.

• Mu chuweg boch ban’en nde t’uf rom nrayog ni ngki k’aringem ni ngkum lemnag boch ban’en nib kireb ngak e en mabgol rom kafram, machane ngam chaariy e babyor nib ga’ fan. Faanra bay boch ban’en nrayog ni nge k’aring e kireban’ ngom ni bod e sasing ni yaamew e en mabgol rom, mab fel’ ni ngam tay nga bang ni fan ko bitir rom.

• Mu athamgil ni dab mu lemnag boch ban’en nde puluw. Olga, ni be’ ni ke digey e pumoon rok ya kar parew yugu reb e ppin e yog ni gaar: “Gu ma fitheg ni lungug, ‘Mang e bay rok ndariy rog?’” Machane me yan i tomur me nang Olga ni faan yira ulul i lemnag boch ban’en nde puluw ma rayog ni nge ‘mulan’uy’.’​—Proverbs 18:14.

  Boor e girdi’ e kar pirieged nra ngar yoloyed e n’en ni yad be lemnag nga but’ ma ra ayuwegrad ni nge tamilang u wan’rad e n’en ni ngar rin’ed, maku rayog ni ngar t’ared lanin’rad. Faan ga ra rin’ e re n’ey ma ngam gay rogon ni ngam yoloy boch ban’en nga but’ nib puluw ni ir e ngam rin’ ni nge yan nga lon e pi n’en ni ga be lemnag nde puluw. (Efesus 4:23) Baaray l’agruw ban’en:

  Bin som’on e lem nde puluw: Bochan e oloboch rog, ma de yul’yul’ e en mabgol rog ngog.

  Bin nib puluw e lem: Bochan ni gu ma oloboch, ma dariy rogon ni nge dabki yul’yul’ e en mabgol rog ngog.

  Bin som’on e lem nde puluw: Kug adbey e yafas rog ngak reb e pumoon nde puluw.

  Bin nib puluw e lem: Gu ra pirieg e felfelan’ ni faan gu ra sap ko pi n’en ni bay nga m’on, ma gathi pi n’en ni ke thumur.

• Dab ni lemnag e thin ni ma k’aring e kireban’. Pi fager rom nge girdi’ rom ni yad baadag ni ngar ayuweged gur e rayog ni nga rogned boch e thin nra k’aring e kireban’ ngom ara thin nde puluw ni bod ni nge lungurad: ‘Re ppin nir e dabi fel’,’ ara ‘Ma fanenikay Got e mabgol ni ma dar.’ * Ba puluw rogon ni be fonownigey e Bible ni gaar: “Dab mmotoyil nga urngin e tin ma yog e girdi’-ya risach ma ga rung’ag lungun e tapigpig rom ni be yog nem nga dalib.” (Eklesiastes 7:21, BT) Martina ni be’ ni ke gaman l’agruw e duw ni ke chuw ko en mabgol rok e yog ni gaar: “Gu ma gay rogon ni nggu sap nga boch ban’en ni bod rogon ni ma sap Got ngay, ya kab tolang e lem rok ko lem ko girdi’, ma da gur ma lemnag e thin nrayog ni nge kirebnag lanin’ug.”​—Isaiah 55:8, 9.

• Ngam meybil ngak Got. Ke pi’ e athamgil nga laniyan’ e pi tapigpig rok ni ngar ‘paged fan urngin e magafan’ rorad ngak’ nib ga’ nnap’an ni kari kireban’rad.​—1 Peter 5:7.

Juliana, ni ir be’ ni ke gaman 11 e duw ni ke un ko mabgol e yog ni gaar: “Kug wenig ngak e pumoon rog ni nge par. Ma tomuren ni ke chuw ma kug damumuw ngak nge fare pin ni kar chaggow.” Boor e girdi’ ni kar dargad e en mabgol rorad ni ku ra yan boor e duw maku yad ma par ni yad ba damumuw ngorad. Machane, yu ngiyal’ mab t’uf ni ngar nonad nfaanra bay e bitir.

N’EN NRAYOG NI NGAM RIN’

• Mu par ni ga be tayfan e en mabgol rom kafram. Mu weliyew e tin nib t’uf ma dabi n’uw nap’an ni ngam nonow. Boor e girdi’ ni kar rin’ed e re n’ey ma ke aw e gapas u thilrad.​—Roma 12:18.

• Mu pag i yog e thin nib kireb. Nap’an nra togopuluw ngom, ma ngam fol ko fonow u Bible ni be gaar: “Be’ ni be taleg e thin rok e ba llowan’ ma be’ nib gonop e ba gapas laniyan’.” (Proverbs 17:27, NW) Faanra dabiyog ni ngam gay rogon ni nge fel’ e numon u thilmew ma rayog ni nga mog nim gaar: “Ba t’uf ni nggu lemnag e n’en ni ka mog ngog, ma bay fin kud nonow.”

• Ngam athamgil ni ngam kieg e tirom e chugum ko tirok e chugum, nib muun ngay babyoren e motochiyel ko am, salpiy nge tafalay.

Ke yib ngan’ Maria e n’en ni buch u tomuren ni kar dargow e pumoon rok ni gaar: “Bitir rog ni ppin ni kab bitir e ma yor ni gubin ngiyal’ ma ki sul ngki garmam’ u chob biyay. Ma bin ba ilal e bitir rog ni ppin e ma athamgil ni nge mithag e lem rok, machane rayog ni ngguy ni ke thil.” Ba gel e magawon ko re n’ey ya der yag ko tayim rom maku dariy gelngin lanin’um ni ngam ayuweg e bitir rom ko ngiyal’ nrib t’uf e ayuw rorad.

N’EN NRAYOG NI NGAM RIN’

• Ngam pi’ e athamgil nga laniyan’ e pi bitir rom ni ngar weliyed lanin’rad, nyugu aram nrayog ni ngar weliyed e thin ni yira “gin” ngay.​—Job 6:2, 3.

• Ra be’ me rin’ e n’en nib milfan ngak. Yugu aram rogon nib t’uf e ayuw rom ya ke kireban’um ma sana kam guy ni gowa baadag e bitir rom ni nge ayuwegem, machane de puluw ni nga nog ko bitir ni nge pithig e magawon rok be’ nib ilal. (1 Korinth 13:11) Dab mog urngin e magawon rom ngak e bitir rom maku dab mu pag ni ir e nge abuweg e thin u thilmew e en mabgol rom kafram.

• Ngam ayuweg e bitir rom ni nge par nib yaram e pi n’en ni ma rin’. Maku ba fel’ nfaanra taareb rogon e naun ni gimed ma par riy nge pi n’en ni gimed ma rin’. Machane, rib ga’ fan ni ngam folgad ko tayim ni kam yarmiyed ni ngam beeged e Bible u taabang nge fol Bible ni tabinaw.​—Deuteronomy 6:6-9.

Tomuren ni kam dargow e en mabgol rom ma rayog ni ngam ulul i rin’ e tin nib fel’. Melissa, ni ke gaman 16 e duw ni ke un ko mabgol e yog ni gaar: “Nap’an ni kug dargow e pumoon rog ma kug gog u lanin’ug ni ‘Gathi aray rogon ni gu lemnag ni nge yan i aw e yafas rog.’” Machane chiney, e ke pirieg e felfelan’ nyugu aram rogon ni ke yib e magawon ngak. Ke yog ni gaar: “Kug felfelan’ e chiney ni dakugur ma guy rogon ni nggu thilyeg e n’en ni ke buch rog kafram.”