Tɛla kɔ ndwokɔ mɔɔ ɩwɔ zʋ

Aninyia Yɛ Lɛ Gyehova a?

Aninyia Yɛ Lɛ Gyehova a?

Mɔɔ Bayɩbʋlʋ yɩ kã

 Gyehova yɛ Bayɩbʋlʋ kã yɩ nwʋ odwokɔ kɛɛ ɩdɩ nɔhʋanlɛ Nyamɩnlɩ mɔɔ ɩwɔlɩ nninyeni munwala a. (Yikile 4:​11) Abilehamɩ nɩɩ Mosisi mɔɔ nɩ bɛdɩ nkɔmɩhyɛmaa nɩ zʋ̃mɩnlɩ yɩ, yɛ Gyisɛsɩ sʋ̃ zʋ̃mɩnlɩ yɩ a. (Gyɛnɛsɩsɩ 24:27; Ɛkɩsadɔsʋ 15:1, 2; Dwɔɔnʋ 20:17) Ɩdɩ mmenii mɔɔ bɔwɔ “azɩlɛ yɩ zʋ nɩ munwala” bɛ Nyamɩnlɩ na kɛ manlɩ ɔkʋ̃ be bɛ Nyamɩnlɩ a.​—Ndwomi 47:2.

 Bayɩbʋlʋ ma da ali kɛɛ, Gyehova dɩ Nyamɩnlɩ yi dima na yɩzayɩ nkʋ̃ la yɛ ɔzɔ dima nɩ la yɩ zʋ a. (Ɛkɩsadɔsʋ 3:​15; Ndwomi 83:18) Dima nɩ zʋ̃ Hibulu nu mɔɔ ikile kɛɛ “ɩyɛlɩ kɛ,” na nnimidimaa sʋ̃maa sʋ̃ sunzu kɛɛ dima nɩ kile “Ɩma Ɩyɛlɩ Kɛ.” Mɔɔ dima nɩ kile nɩ fata Gyehova baaba iluwakɛɛ ɩda yɩ ali kɛɛ mɛyɩ yɛ ɩdɩ Dɩyɛwɔlɛvʋlɔ a, na mɔɔ ɩkã bela nɩ Ɩyɛ. (Ayɩzaya 55:10, 11) Akʋ̃ sʋ̃, Bayɩbʋlʋ ɩma yɛnwʋ Enii mɔɔ dima Gyehova nɩ la yɩ zʋ, na ɩma yɛnwʋ kɛɛ yi subanɩ titili paa yɛ lɛ ɔlɔlɛ.—Ɛkɩsadɔsʋ 34:5-7; Luuku 6:35; 1 Dwɔɔnʋ 4:8.

 Gyehova dɩ Nyamɩnlɩ yi dima mɔɔ behile yɩ tʋ wɔ Hibulu ndɛnɩ nu bɛɣa Aɣɩnda ndɛnɩ nu. Hibulu ɛhɛlɛlɛmma anla mɔɔ bɛfa bekyina kɛnɩ bɛma dima nɩ yɛ dɩ יהוה (YHWH), na bɔfʋlɛ yɩ Tetragrammaton. Yézi kezimɔ nɩ bɔbɔ dima nɩ wɔ Hibulu nu dɩyɛ.

Mɩnla ti mɔɔ nɩ bezí kezimɔ bɔbɔ Nyamɩnlɩ yi dima wɔ ɔwɔkɩ Hibulu ɛdɩndɛlɛ nu yɩ a?

 Ɔwɔkɩ nɩ, sɛ nɩ bɛkɛlɛɛ Hibulu ndɛnɩ a, nɩ bɛáva ɛhɛlɛlɛmma mɔɔ ifinde bo munwa dɩ kɛɛ a, e, ɛ, i, o, ɔ, ɩ, ʋ anzɛnyɩɩ u nɩ bedi egyima. Iluwakɛɛ, nɩ ɩáyɛ sɩ ɩma bɛ wɔ mmɩlɩ mɔ nɩ bɛkãã Hibulu ndɛnɩ nɩ. Naasʋ̃ mmɩlɩ mɔ bɛhɛlɛlɩ Hibulu Ɛhɛlɛlɛ yɩ (“Nhyɩhyɛlɩyɛ Dadampɔ”) bowieli nɩ, Dwuumaa mbiyemmɔ nyianlɩ adwɩnɩ kɛɛ ɩdɩ tanɩ kɛɛ bɛkɛva Nyamɩnlɩ yɩ dima ankasa nɩ bekeli egyima. Mɛyɩ ti, sɛ bɛkɩngaa ɛhɛlɛlɛ odwokɔ na bɔkɔ bɔtʋ Nyamɩnlɩ yi dima Gyehova a, nɩ bɛfa “Niibenyia” anzɛnyɩɩ “Nyamɩnlɩ” bowula kɛ. Odwokɔ yɩ dɛlɛlɩ nkʋ̃ʋ̃ ma idwuli dɩka be nɩ, nɩ mmenii sʋ̃maa bézi kezimɔ nɩ bɔbɔ dima yɩ nɩ wɔ ɔwɔkɩ po. a

 Nɩ mbiyemmɔ sunzu kɛɛ Nyamɩnlɩ yɩ dima yɛ lɛ “Yahweh,” na mbiyemmɔ sʋ̃ sunzu kɛɛ bɔbɔ yɩ wɔ ɔhʋanɩ fʋlɔ zʋ. Lɛvɛtikɔsʋ ɔnwʋma mɔɔ ɩwɔ Giliki ɛdɩndɛlɛ nu nɩ, yɩ ɔfʋã be kɩnla Ngyemvile Mɔɔ Iwu Yɩ Ɔnwʋma Mɔɔ Bɛnyɩnya nɩ nwʋ, na sɛ ekila nu a, ɔkɔnwʋ kɛɛ bɛhɛlɛ dima yɩ Iao. Mmenii mɔɔ belili bɔmʋnlɩ bɛhɛlɛlɩ Giliki nɩ, nɩ bosunzu kɛɛ bɔbɔ yɩ Iae, I·a·beʹ, nɩɩ I·a·ou·eʹ, naasʋ̃ yɛlɔ́kʋla yɛkɛhã yɩ kyɩngyɩ kɛɛ ɔzɔ yɛ nɩ bɔbɔɔ yɩ wɔ ɔwɔkɩ Hibulu ndɛnɩ nu a. b

Nyamɩnlɩ yi dima mɔɔ ɩwɔ Bayɩbʋlʋ yi nu nɩ, awohwi ndwokɔ mɔɔ bɛkã bɛfalɩ nwʋmɔ

 Awohwi: Bayɩbʋlʋ mɔɔ dima “Gyehova” wɔ numɔ nɩ, bɛzabɛ mɔɔ behileli yɩ tʋ nɩ yɛ bɛva bowulalɩ numɔ a.

 Nɔhʋanlɛ: Nyamɩnlɩ yi dima mɔɔ ɩwɔ Hibulu ndɛnɩ nu mɔɔ bɔfʋlɔ yɩ Tetragrammaton nɩ, ifinde wɔ Bayɩbʋlʋ yɩ nu mbɔmɩ kɛyɛ 7,000. c Bayɩbʋlʋ tʋ ehilelɛmaa sʋ̃maa nɩ la hyɛlɩ da yɩlɩ Nyamɩnlɩ yi dima yɩ wɔ numɔ na bɛvalɩ abodini dɩkɛ “Niibenyia” beziyeli yɩ agyia nu.

 Awohwi: Dɩyɛ munwala zʋ tumivʋlɔ Nyamɩnlɩ iáhyinyia dima sʋnʋnkʋ̃ bela.

 Nɔhʋanlɛ: Nyamɩnlɩ yɩzayɩ yɛ ɩvalɩ yɩ sunzuma ɩhanlɩ Bayɩbʋlʋ ɛhɛlɛlɛmaa nɩ ma bɛhɛlɛlɩ yi dima yɩ mbɔmɩ abʋmɩ sʋ̃maa a, na ɩkã ikile mmenii mɔɔ bɔsʋ̃mɩ yɩ nɩ munwatĩĩ kɛɛ bɛvá yi dima yɩ beli egyima. (Ayɩzaya 42:8; Dwowɛlɩ 2:​32; Malaki 3:​16; Wulomimaa 10:13) Nɔhʋanlɛ odwokɔ yɛ lɛ kɛɛ, awohwi nkɔmɩhyɛmaa mɔɔ bɔbɔ mmɔdɩnɩ kɛɛ bɛkɛma mmenii bɛ ɛɣɛɛlɛ kevi Nyamɩnlɩ yi dima nɩ, ikyi bɛ donwuu.​—Gyɛlɩmaya 23:27.

 Awohwi: Ɩsɛ kɛɛ yɛyɛ mɔɔ Dwuumaa bɛyɛlɩ nɩ be na amɩyɛ sʋ̃ yɛyɩ Nyamɩnlɩ yi dima yɩ wɔ Bayɩbʋlʋ yi nu.

 Nɔhʋanlɛ: Ɩdɩ nɔhʋanlɛ kɛɛ Dwuumaa ɛhɛlɛlɛmaa bɛápɛ kɛɛ bɔkɔwɔ Gyehova yi dima yɩ dɩyɛ, naasʋ̃ bɛáyɩ wɔ bɛ Bayɩbʋlʋ azʋlɔtʋ mɔɔ nɩ bɛlɛ yɩ nu. Meti kɛmɔ yezi nɩ, Nyamɩnlɩ ɩábɛ kɛɛ yekeli adwɩnɩ mɔɔ mmenii lɛ nɩ mɛda na yɛfa yɩ ahyɛdɩ yetiã ahanlɩ.​—Matiyu 15:​1-3.

 Awohwi: Mmenii bézi kezimɔ bɔbɔ dima Gyehova nɩ wɔ Hibulu ndɛnɩ nu, meti íni kɛɛ bɛfa bowula Bayɩbʋlʋ yi nu.

 Nɔhʋanlɛ: Sɛ mmenii kã ɔzɔ a, nɩ ɩdɩ kɛɛ mɔɔ bɛpɛ bekehile kɛɛ Nyamɩnlɩ pɛ kɛɛ bɔbɔ yi dima yɩ pɛpɛɛpɛ wɔ ɛdɩndɛlɛ bela nu kezimɔ dima yɩ ankasa dɩ. Naasʋ̃, Bayɩbʋlʋ yɩ da yɩ ali kɛɛ Nyamɩnlɩ yɩ azʋ̃mɩvʋlɔ mɔɔ bɔwʋwalɩ azɩ wɔ ɔwɔkɩ nɩ, nɩ ɩsʋnɩ abiyela yɩ ndɛnɩ, meti nɩ ɩsʋnɩ kezimɔ abiyela bɔ dima be wɔ yɩ ndɛnɩ nu.

 Mɔwʋ ma yɛva Yizilaya ndɛnɩwuwalɛvʋlɔ Dwohyuwa kɛɛ ndianwʋ. Kilisinyiamaa mɔɔ bɔwʋwalɩ azɩ wɔ ɔwɔkɩ mɔɔ nɩ bɛkã Hibulu ndɛnɩ nɩ, nɩ bɔbɔ dima Dwohyuwa kɛɛ Yehoh·shuʹaʽ, yɛɛ bɛzabɛ mɔɔ bɛkã Giliki nɩ sʋ̃ bɔbɔ yɩ I·e·sousʹ. Wɔ Bayɩbʋlʋ yɩ ɔfʋã be nɩ, behileli dima Dwohyuwa tʋ wɔ Hibulu ndɛnɩ nu bɔhɔlɩ Giliki ndɛnɩ nu. Eyi ɩma yɛnwʋ kɛɛ, sɛ Kilisinyiamaa bɔbɔɔ dima be a, kezimɔ mmenii sʋ̃maa bɔbɔ yɩ wɔ bɛ ndɛnɩ nu nɩ, ɔzɔ la yɛ bɛzabɛ sʋ̃ bɔbɔ yɩ a, na ntɩyasɩ wɔ numɔ sʋ̃.​—Egyima 7:​45; Hibulumaa 4:8.

 Meti sɛ bekile dima yɩ tʋ a, ɔzɔ la yɛ ankɩ ɩsɛ kɛɛ bɛyɛ yɩ a. Naasʋ̃ sɛ yɛkãã paa a, ankɩ dɩka bela mɔɔ Nyamɩnlɩ yɩ dima finde wɔ Bayɩbʋlʋ nu mɔɔ bɛkɛva bokowula kɛnɩ nɩ hyinyia kʋlaa tɛla kezimɔ bɔbɔ dima yɩ nɩ.

a New Catholic Encyclopedia, Mɔɔ Ɩtɔ Zʋlɔ Anwɩ̃, Volume 14, owukolɛ 883-​884 kã kɛɛ: “Mmɩlɩ mɔ Dwuumaa nɩ bezialɩ bɛɣalɩ bo twonwa zʋ nɩ, mɛyɩ mɛda yɛ bɔwɔlɩ yɩ tʋ kɛɛ bobu dima Yahweh kɛɛ ɩdɩ nwanzanwanza sʋ̃maa kɛɛ bɔkɔwɔ a, meti bɔwɔlɩ yɩ tʋ bɛvalɩ ADONAI anzɛnyɩɩ ELOHIM beziyeli yɩ agya nu.”

b Sɛ ɛpɛɛ eyi nwʋ ndwokɔ sʋ̃maa a, kila ɔnwʋma mɔɔ bɛdɩ̃ yi dima Fa Sua Onyankopɔn Asɛm yɩ, Ɔfʋã 1. Yɩ odwokɔtile se “Nyamɩnlɩ Yi Dima Mɔɔ Ifinde Wɔ Hibulu Ɛhɛlɛlɛ Yɩ Nu.”

c Kila Theological Lexicon of the Old Testament, Volume 2, owukolɛ 523-​524.