1, 2. (a) Kuvanda mbangi ke tendula nki, mpi na nki mutindu yo ke monana nde lukanu ya bima yina ke mwangaka bansangu ke lunganaka ve ata fioti? (b) Sambu na nki Yehowa ke sadilaka ve bima ya nsi-ntoto yina ke mwangaka bansangu?

KUVANDA mbangi ke tendula nki? Diksionere mosi ke pesa ntendula yai: “Mbangi kele muntu yina me mona diambu mosi mpi me zabisa bantu ya nkaka mutindu yo salamaka.” Mu mbandu, na mbanza Pietermaritzburg na Afrique du Sud, bo kumaka kubasisa zulunalu mosi yina bo bingaka Mbangi, tuka bamvula kuluta 160. Zina yina fwanaka kibeni, sambu lukanu ya zulunalu yai vandaka ya kuzabisa mambu yina ke salama na bisika ya nkaka ya ntoto na mutindu ya siki-siki. Bambasisi ya zulunalu yai tubaka nde yo ta tubaka “kieleka, kieleka yonso, kima ya nkaka ve kansi kaka kieleka.”

² Kansi diambu ya mawa kele nde, bantu yina ke pesaka bansangu ya nsi-ntoto ke zabaka ve to nkutu ke sobaka mambu mingi ya mfunu ya disolo ya luzingu ya bantu. Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso tubaka na nzila ya profete na yandi Ezekiele nde: ‘Bantu ya makanda ta zaba nde mono kele Yehowa.’ (Ezek. 39:7) Kansi, Mfumu ya Kuluta Nene ya luyalanganu ke sadilaka ve bima ya nsi-ntoto yina ke mwangaka bansangu. Yandi kele ti Bambangi kiteso ya bamilio nana, yina ke zabisaka bantu yonso ya nsi-ntoto mambu yina yandi me sadilaka bantu na bilumbu me luta ti yina yandi ta sadila bo na bilumbu ke kwisa. Kimvuka yai ya Bambangi ke zabisaka mpi mambu yina Nzambi me sila na kusala sambu na kusakumuna bantu na bilumbu ke kwisa. Ntangu beto ke tulaka kisalu ya kuta kimbangi na kisika ya ntete na  luzingu na beto, beto ke monisaka kieleka ya zina yina Nzambi me pesaka beto, mutindu Yezaya 43:10 ke tubilaka yo: ‘Yehowa me tuba nde, “Beno kele bambangi na mono, Ee, nsadi na mono ya mono me solaka.”’

3, 4. (a) Inki ntangu Balongoki ya Biblia bakaka zina ya Bambangi ya Yehowa? (Tala kifwanisu yina kele na luyantiku ya disolo.) (b) Inki bangiufula beto ta tadila na disolo yai?

³ Beto kele na dibaku ya mbote ya kunata zina ya Yehowa, sambu yandi kele “Ntotila ya kukonda nsuka,” yina ke tuba nde: ‘Yai kele zina na mono kimakulu, mpi yai kele mutindu bo fwete yibuka mono na bambandu yonso.’ (1 Tim. 1:17; Kub. 3:15; fwanisa ti Longi 2:16.) Na 1931, Balongoki ya Biblia bakaka zina ya Bambangi ya Yehowa. Na nima, Nzozulu ya Nkengi tubilaka mikanda mingi yina bampangi sonikaka sambu na kumonisa ntonda na bo. Bampangi ya dibundu mosi ya Canada sonikaka nde: “Kuzaba nde beto fwete bingama Bambangi ya Yehowa me sepedisa beto mingi, mpi yo me pesa beto diaka kikesa na kumona nde beto me fwana na kubaka zina yai ya mpa.”

⁴ Inki mutindu nge lenda monisa ntonda sambu na lukumu yina nge kele na yo ya kunata zina ya Nzambi? Keti nge lenda tendula sambu na nki na Yezaya 43:10, Yehowa ke binga bansadi na yandi nde bo kele Bambangi na yandi?

5, 6. (a) Na nki mutindu bibuti ya Izraele vandaka bambangi ya Yehowa? (b) Inki ntuma ya nkaka bibuti ya Izraele bakaka, mpi sambu na nki bibuti ya bubu yai fwete sala mutindu mosi?

⁵ Bantu yonso ya Izraele ya bilumbu ya Yezaya vandaka ‘bambangi’ ya Yehowa, mpi na kimvuka dikanda vandaka ‘nsadi’ ya Nzambi. (Yez. 43:10) Mutindu mosi yina bibuti ya Izraele vandaka kuta kimbangi vandaka ya kulonga bana na bo mutindu Nzambi sadilaka ba-nkaka na bo mambu. Mu mbandu, ntangu bo bakaka ntuma ya kusala nkinsi ya Paki konso mvula, Nzambi zabisaka bo nde: ‘Ntangu bana na beno ta yula beno nde, “Diambu yai ke tendula nki sambu na beno?” Beno ta tuba nde, “Yo kele kimenga ya Paki sambu na Yehowa, yina lutaka na zulu ya banzo ya bantu ya Izraele na Ezipte ntangu yandi  fwaka bantu ya Ezipte, kansi yandi gulusaka banzo na beto.”’ (Kub. 12:26, 27) Yo lenda vanda mpi nde bibuti yai tendudilaka bana na bo nde na mbala ya ntete yina Moize kwendaka na ntotila ya Ezipte na kulomba yandi nswa sambu bantu ya Izraele kukwenda kusambila Yehowa na ntoto ya zelo na zelo, Farao vutulaka nde: ‘Yehowa kele nani, sambu mono lemfuka na ndinga na yandi mpi kubika Izraele na kukwenda?’ (Kub. 5:2) Ya kieleka, yo lenda vanda mpi nde bo zabisaka bana na bo nde, na nima ya kupesa bantu ya Ezipte bandola kumi, mpi na nima ya kugulusa bantu ya Izraele na maboko ya basoda ya Ezipte na Nzadi-Mungwa ya Mbwaki, bantu yonso bakisaka pwelele mvutu ya Nzambi na ngiufula ya Farao. Yehowa vandaka—mpi kele—Nkwa-Ngolo Yonso. Diaka, dikanda ya Izraele vandaka kidimbu yina monisaka nde Yehowa kele Nzambi ya kieleka yina ke lungisaka balusilu na yandi.

⁶ Ntembe kele ve nde bantu ya Izraele yina monisaka ntonda na dibaku ya kunata zina ya Yehowa, zabisaka mambu yai ya mbote kaka na bana na bo mpamba ve kansi mpi na banzenza yina kumaka bampika na banzo na bo. Diambu ya nkaka ya mfunu, bantu ya Izraele bakaka ntuma ya kulonga bana na bo na kuzitisa minsiku ya santu ya Nzambi. Yehowa tubaka nde: “Beno [fwete] vanda bantu ya santu, sambu mono [Yehowa], Nzambi na beno, mono kele muntu ya santu.” (Levi 19:2; Kul. 6:6, 7) Bo me bikilaka bibuti yina kele Bakristu bubu yai mbandu ya mbote na mukumba yina bo kele na yo ya kulonga bana na bo banzila ya santu, sambu bo pesa zina ya Nzambi lukumu!—Tanga Bingana 1:8; Baefezo 6:4.

7. (a) Ntangu bantu ya Izraele vandaka ya kwikama na Yehowa, inki bupusi bo vandaka ti yo na makanda yina vandaka na nziunga na bo? (b) Inki mukumba konso muntu yina ke nata zina ya Nzambi kele ti yo?

⁷ Yo yina, ntangu bantu ya Izraele vandaka ya kwikama, bo taka kimbangi mbote-mbote na zina ya Nzambi. Nzambi zabisaka bo nde: ‘Bantu yonso ya nsi-ntoto ta mona nde bo bingaka zina ya Yehowa na zulu na beno; mpidina bo ta tina beno boma.’ (Kul. 28:10) Kansi, diambu ya mawa kele nde mbala mingi Biblia ke monisaka nde bantu ya Izraele vandaka bantu ya kukonda kwikama. Mbala na mbala, bo vutukilaka lusambu ya biteki. Diaka, bonso banzambi ya Kanana yina bo vandaka kusambila, bo kumaka bantu ya nku, bo tambikaka bana na bo mpi pesaka bansukami mpasi. Diambu yai ke longa beto nde ntangu yonso beto fwete sala bikesa sambu na kubikala bantu ya santu na kulandaka mbandu ya Muntu ya Kuluta Santu yina beto ke nataka zina na yandi!

8. Inki ntuma Yehowa pesaka Yezaya, mpi nki vandaka mawi ya Yezaya?

⁸ Yehowa tubaka na ntwala nde yandi ta gulusa bantu ya Izraele na kimpika mpi nde bo ta taka kimbangi ya luguluku yina. (Yez. 43:19) Bakapu sambanu ya ntete ya mukanda ya Yezaya kele ti balukebisu mingi na yina me tala mpasi yina zolaka kukumina Yeruzalemi mpi bambanza ya nziunga. Yehowa, Nzambi yina ke talaka bantima, zabisaka Yezaya na kulanda kukebisa bantu ata yandi ta kutana ti mbangika ya ngolo. Yezaya waka mpasi mpi zolaka kuzaba tii nki ntangu dikanda ya Nzambi ta landa na kubuya kubalula ntima. Nzambi pesaka mvutu nde: “Tii kuna babwala kufwa-fwa yo bikala mayumbu, tii kuna banzo kubikala ya mpamba kukonda bantu, tii kuna ntoto kubikala yo mosi zelo na zelo.”—Tanga Yezaya 6:8-11.

9. (a) Inki ntangu mbikudulu ya Yezaya ya me tala Yeruzalemi lunganaka? (b) Inki mambu ya ke salama bubu yai ke yibusa beto na kukangula meso na kimpeve?

⁹ Yezaya bakaka ntuma yai na mvula ya nsuka ya luyalu ya Ntotila Oziasi to pene-pene ya mvu 778 N.T.B. Yandi landaka kusala kisalu na yandi ya profete tii bamvula kiteso ya 46 na nima ya mvu 732 N.T.B., na nsungi ya luyalu ya Ntotila Ezekiasi. Yo vandaka bamvula 125 na ntwala ya lufwa ya Yeruzalemi na 607 N.T.B. Bansadi ya Nzambi vandaka kumona pwelele banzikisa ya mambu yina ta kumina bo na bilumbu ke kwisa.  Bubu yai, Yehowa ke sadisaka mpi bansadi na yandi na kuzaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa. Bamvula 135 me luta, banda na nimero na yo ya ntete tii bubu yai Nzozulu ya Nkengi ke yibusaka batangi na yo na kukangula meso na kimpeve sambu ntama mingi ve, Luyalu ya Yezu ya Bamvula Funda ta yinga luyalu ya mbi ya Satana.—Kus. 20:1-3, 6.

10, 11. Kulungana ya nki mbikudulu ya Yezaya bantu ya Izraele yina vandaka na Babilone taka kimbangi?

¹⁰ Bayuda mingi ya bulemfu yina buyaka na kukangama ti bantu ya Babilone gulukaka na lufwa ya Yeruzalemi mpi bo nataka bo na kimpika na Babilone. (Yer. 27:11, 12) Kuna, na nima ya bamvula 70, bansadi ya Nzambi taka kimbangi na yina me tala kulungana ya mbikudulu yai ya kuyituka: “Yehowa, Muntu ya ke sumba nge diaka, Muntu ya Santu ya Izraele, me tuba nde: ‘Sambu na mambote na beno mono ta tinda bo na Babilone mpi ta bwisa banti yonso ya bakielo.’”—Yez. 43:14, NW.

¹¹ Diambu mosi ya nene ya me tala mbikudulu yai salamaka na mpimpa mosi na luyantiku ya Oktobri 539 N.T.B. Ntangu ntotila ya Babilone ti bamfumu ya nkaka vandaka kunwa malafu na makopa ya santu yina bo bakaka na tempelo ya Yeruzalemi mpi ntangu bo vandaka kukumisa banzambi na bo ya biteki, basoda ya Media mpi ya Persia botulaka Babilone. Na 538 to na 537 N.T.B., Sirusi mfumu yina nungaka Babilone, pesaka Bayuda ntuma ya kuvutuka na Yeruzalemi sambu na kutunga diaka tempelo. Yezaya bikulaka mambu yai yonso, ata nkutu lusilu ya Yehowa yina tubaka nde yandi ta tanina bansadi na yandi yina ta balula ntima mpi bo ta vutuka na Yeruzalemi. Nzambi bingaka bo ‘bantu yina mono yidikaka sambu na mono mosi, bayina ke pesaka mono lukumu.’ (Yez. 43:21; 44:26-28) Ntangu kaka bo basikaka na kimpika sambu na kutunga diaka tempelo ya Yehowa, bo kumaka bambangi sambu Yehowa, Nzambi mosi kaka ya kieleka lungisaka lusilu na yandi.

12, 13. (a) Ntangu Yehowa vutulaka lusambu na yandi, Banani vukana kumosi ti dikanda ya Izraele? (b) Nzambi ke lomba nki na “mameme ya nkaka” yina ke pesaka “Izraele ya Nzambi,” maboko mpi nki kivuvu bo kele na yo?

¹² Mafunda ya bantu ya nkaka yina vandaka ve bantu ya Izraele kotaka na dikanda ya mpa yina butukaka mpi na nima, bantu ya nkaka ya makanda kumaka baprozelite ya Bayuda. (Esd. 2:58, 64, 65; Est. 8:17) Bubu yai, “kibuka mosi ya nene” ya “mameme ya nkaka” ya Yezu ke sadisaka na kwikama yonso Bakristu yina bo me tulaka mafuta, bayina ke salaka “Izraele ya Nzambi.” (Kus. 7:9, 10; Yoa. 10:16; Bag. 6:16) Kibuka ya nene mpi me bakaka zina yina Nzambi me pesaka bo, disongidila Bambangi ya Yehowa.

¹³ Na nsungi ya Luyalu ya Bamvula Funda ya Kristu, kibuka ya nene ta vanda na kiese ya mingi ya kutendudila bantu yina ta futumuka mambu yina Bambangi ya Yehowa kutanaka ti yo na  bilumbu ya nsuka ya ngidika ya mbi ya bima. Kansi, beto ta baka dibaku yina kaka kana bubu yai, beto ke zinga na kuwakana ti zina na beto mpi ke sala bikesa sambu na kubikala santu. Diaka, ata beto ke sala bikesa ya ngolo sambu na kuzitisa bansiku ya Nzambi, beto fwete lomba ndolula konso kilumbu sambu na bifu yina beto ke salaka, kundimaka nde beto kele bantu ya masumu, mpi kuzaba nde kunata zina ya santu ya Nzambi kele dibaku mosi ya ke pesaka beto lukumu mingi.—Tanga 1 Yoane 1:8, 9.

14. Zina Yehowa lenda tendula nki?

¹⁴ Sambu na kuyedisa ntonda na beto na dibaku ya lukumu ya kunata zina ya Nzambi, yo kele mbote nde beto yindulula ntendula na yo. Zina ya Nzambi yina bo ke balulaka mbala mingi nde “Yehowa” me katukaka na kisongi-diambu ya Kiebreo yina lenda tendula “kukuma.” Yo yina, zina yai Yehowa lenda tendula, “Yandi Ke Kumisaka.” Ntendula yai ke wakana mpenza ti kisalu ya Yehowa bonso Ngangi ya luyalanganu mpi ya bigangwa yonso ya mayele mpi Muntu yina ke lungisaka balukanu na yandi. Mutindu mambu ke monisa yo, yandi ke landaka kulungisa luzolo mpi lukanu na yandi kukonda kutala bikesa yina bambeni, tanga mpi Satana, ke salaka sambu na kubedisa lukanu na yandi yina ke kwenda na lungana.

15. Na nki mutindu Yehowa monisaka diambu mosi ya me tala kimuntu na yandi na kuwakana ti ntendula na yo? (Tala lupangu “ Zina Mosi Yina Ke Tendula Mambu Mingi.”)

¹⁵ Ntangu yandi pesaka Moize mukumba ya kubasisa bantu ya Izraele na Ezipte, Yehowa monisaka na mbala ya ntete, diambu mosi ya me tala kimuntu na yandi na kusadilaka kisongi-diambu yina kele na kisina ya ntendula ya zina na yandi. Biblia ke tuba nde: “Nzambi tubilaka Moize nde: ‘Mono Ta Kuma Yina Mono Ke Sola na Kukuma.’ Mpi yandi yikaka nde: ‘Yai mambu ya nge fwete tubila bantu ya Izraele, “Mono Ta Kuma me tinda mono na beno.”’” (Kub. 3:14, NW) Yo yina, Yehowa ta kuma yonso yina yandi ke sola na kukuma na konso diambu yina sambu na kulungisa lukanu na yandi. Ntangu bantu ya Izraele vandaka na kimpika, yandi kumaka Ngulusi, Ntanini, Ntwadisi, mpi Mupesi yina vandaka kulungisa bampusa na bo ya kinsuni mpi ya kimpeve.

16, 17. (a) Inki mutindu beto lenda monisa ntonda na dibaku yina beto kele na yo ya kunata zina ya Nzambi? (b) Inki beto ta tadila na disolo yina ke landa?

¹⁶ Bubu yai, Yehowa ke landa kaka kusala mambu na kuwakana ti ntendula ya zina na yandi, sambu na kulungisa bampusa na beto yonso ya kinsuni mpi ya kimpeve. Kansi, ntendula ya zina ya Nzambi me suka kaka ve na yina yandi ke solaka na kukuma. Yo ke tadila mpi mambu yina yandi ke salaka na kuwakana ti kisalu yina Bambangi na yandi ke salaka sambu na kulungisa lukanu na yandi. Kuyindulula mambu yai ta pusa beto na kulanda kuzinga na kuwakana ti zina na yandi. Mu mbandu, Kåre na Norvège, yina kele ti bamvula 84, yina me salaka kisalu ya kusamuna na kikesa yonso na nsungi ya bamvula 70, ke tuba nde: “Mono ke bakisaka nde kusadila Yehowa Ntotila ya kukonda nsuka mpi kuvandaka na kati ya bantu yina ke nataka zina na yandi ya santu kele lukumu ya nene. Kutendudila muntu bakieleka ya Biblia mpi kumona mutindu muntu ke sepela na kieleka yina yandi me bakisa ke vandaka dibaku ya nene. Mu mbandu, ntangu mono ke longaka bantu mfunu ya nkudulu ya Kristu, mpi mutindu bo lenda baka luzingu ya mvula na mvula na ntoto ya mpa ya ngemba mpi ya lunungu na nsadisa ya nkudulu yina, yo ke pesaka mono kiese ya mingi.”

¹⁷ Ntembe kele ve nde, na bateritware ya nkaka, yo kele mpasi kibeni na kumona bantu yina ke sepela na kulonguka mambu ya me tala Nzambi. Ata mpidina, bonso Kåre, keti nge ke vandaka ve na kiese ya mingi ntangu nge ke zabisaka zina ya Yehowa na muntu mosi yina ke tula dikebi? Kansi nki mutindu beto lenda vanda Bambangi ya Yehowa mpi ya Yezu? Beto ta baka mvutu ya ngiufula yai na disolo yina ke landa.