TA HŨŨRA mbica ũrĩ Mũkristiano ũratũũra karine-inĩ ya mbere. No hingo kĩũngano kĩanyu kĩamũkĩra marũa kuuma kũrĩ mũtũmwo Paulo. Magĩthomwo, ũkaigua tũcunjĩ tũingĩ tuumĩte thĩinĩ wa “maandĩko marĩa matheru,” na nĩmo Maandĩko ma Kĩhibirania. (2 Timotheo 3:15) Ũkeeĩra, ‘No nyende mũno kũmenya harĩa Paulo arutĩte tũcunjĩ tũu.’ No ũndũ ũcio ndũngĩarĩ mũhũthũ. Nĩkĩ hihi?

Ta wĩcirie ũrĩa “maandĩko marĩa matheru,” marĩa maarĩ kuo hĩndĩ ya Paulo mahaanaga. Gĩcunjĩ kĩmwe kĩa ibuku rĩa Isaia kuuma Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ nĩ kĩonanĩtio haha. Ũrona kĩĩ? Mwandĩko ũnyitanĩte ũtarĩ na indo ta gatithio kana gaturumo. Na hatirĩ na namba cia mĩrango na mĩhari ĩrĩa tũhũthagĩra ũmũthĩ.

Aandĩki a Bibilia matiagayanirie ndũmĩrĩri yao na mĩrango kana mĩhari. No maandĩkire ndũmĩrĩri yothe ĩrĩa Ngai aamaheire nĩguo athomi mathome ndũmĩrĩri ĩrĩ yothe, no ti tũcunjĩ tũmwe tu. Na githĩ ũguo tiguo wĩkaga ũngĩamũkĩra marũa ma bata kuuma kũrĩ mũndũ wendete? Ũthomaga mothe, no ti tũcunjĩ tũmwe tu.

No maandĩko macio kwaga mĩrango kana mĩhari kwarĩ na thĩna. Paulo aagwetaga tũcunjĩ tũrĩa aaragĩrĩria akĩhũthĩra ciugo ta “o ta ũrĩa kwandĩkĩtwo” kana “o ta ũrĩa Isaia aarathĩte.” (Aroma 3:10; 9:29) Ũngĩarĩ ũndũ mũritũ kũmenya harĩa tũcunjĩ tũu tũrĩ angĩkorũo ndwamenyeranĩte biũ na “maandĩko marĩa matheru” mothe.

Makĩria ma ũguo, “maandĩko marĩa matheru” matiarĩ o ndũmĩrĩri nini kuuma kũrĩ Ngai. Gũkinyĩria mũthia-inĩ wa karine ya mbere, kwarĩ na mabuku 66 matiganĩte. Nĩkĩo athomi aingĩ a Bibilia ũmũthĩ makenagĩra gũkorũo na maandĩko magayanĩtio na mĩrango na mĩhari ĩrĩa ĩmateithagia kuona ũhoro ũrĩa marenda, ta tũcunjĩ tũmwe tũrĩ marũa-inĩ ma Paulo.

Nĩ ũndũ ũcio no wĩyũrie, ‘Nũ wagayanirie Bibilia na mĩrango na mĩhari?’

Mũtongoria wa ndini Mũngeretha wetagwo Stephen Langton ũrĩa wacokire gũtuĩka Bishobu mũnene wa Canterbury, nĩwe ũĩkaine na kũgayania Bibilia na mĩrango. Eekire ũguo kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya 13, rĩrĩa aarĩ mwarimũ wa Yunivasĩtĩ ya Paris bũrũri-inĩ wa Faranja.

Mbere ya hĩndĩ ya Langton, athomi nĩ maageretie njĩra nyingĩ cia kũgayania Bibilia na icunjĩ kana mĩrango, kwahoteka nĩguo mũndũ ahote kuona gacunjĩ karĩa arabatara. No ũhũũre mbica ũrĩa ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ mũno harĩ o gwetha rĩandĩko thĩinĩ wa mũrango ũmwe tu handũ ha ibuku-inĩ igima, ta ibuku rĩa Isaia rĩrĩa rĩrĩ mĩrango 66.

O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio nĩ warĩ na mathĩna. Athomi nĩ maamĩgayanĩtie na njĩra nyingĩ itaatwaranaga. Kwa ngerekano, Injiri ya Mariko yagayanĩtio na mĩrango hakuhĩ 50, no ti 16 ĩrĩa tũkoragwo nayo ũmũthĩ. Hĩndĩ ya Langton arĩ Paris, kwarĩ na arutwo kuuma mabũrũri-inĩ maingĩ na mookĩte na Bibilia kuuma mabũrũri-inĩ mao. O na kũrĩ ũguo,  arutani na arutwo matingĩacaririe ũndũ ũmwe tũcunjĩ tũrĩa maabataraga. Nĩkĩ? Tondũ ũrĩa mĩrango yagayanĩtio maandĩko-inĩ mao ndĩatwaranaga.

Nĩ ũndũ ũcio Langton akĩgayania mĩrango na njĩra ĩngĩ njerũ. Ibuku rĩtagwo The Book​—A History of the Bible riugaga atĩ mũgayanĩrie wake “nĩ wakenirie athomi na andĩki” na “ũgĩtherema na ihenya mũno thĩinĩ wa Rũraya.” Mũgayanĩrie wake nĩguo ũkoragwo thĩinĩ wa Bibilia nyingĩ ũmũthĩ.

Mĩaka 300 thutha ũcio, gatagatĩ-inĩ ga karine ya 16, mũthomi Mũfaranja wetagwo Robert Estienne nĩ aahũthirie maũndũ makĩria. Muoroto wake warĩ gũtũma andũ aingĩ merute Bibilia. Nĩ onire bata wa gũkorũo na njĩra ĩhaanaine ya kũgayania mĩrango na mĩhari.

Estienne tiwe woimire na rĩciria rĩa kũgayania maandĩko ma Bibilia na mĩhari. Angĩ nĩ meekĩte ũguo. Kwa ngerekano, karine cigana ũna mbere ĩyo, andĩki Ayahudi nĩ maagayanĩtie Maandĩko mothe ma Kĩhibirania kana gĩcunjĩ kĩa Bibilia kĩrĩa maita maingĩ gĩtagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Gĩkũrũ, na mĩhari no ti mĩrango. Ningĩ, o ta ũrĩa kwarĩ harĩ mĩrango, gũtiarĩ na njĩra ĩhaanaine ya kũgayania mĩhari.

Estienne aagayanirie Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kana marĩa metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ, na mũbangĩre mwerũ wa namba cia mĩhari na akĩmĩnyitithania na ĩrĩa yarĩ ho ya Maandĩko ma Kĩhibirania. Mwaka wa 1553, nĩ aacabithirie Bibilia ya mbere ĩrĩ yothe (ya Kĩfaranja) ĩrĩ na mĩrango na mĩhari o ta ũrĩa Bibilia nyingĩ igayanĩtio ũmũthĩ. Andũ amwe nĩ maamenereirie ũndũ ũcio na makiuga atĩ mĩhari nĩ ĩragayania Bibilia na tũcunjĩ, ĩgatũma yoneke ta ĩrĩ na ũhoro ngũrani na ũtaratwarana. No mũgayanĩrie wake nĩ wambĩrĩirie kũhũthĩrũo o na ihenya nĩ acabi angĩ.

Wonekaga ta arĩ o ũndũ mũnini gũkorũo na mĩrango na mĩhari. Ũndũ ũcio ũtũmaga o mũhari thĩinĩ wa Bibilia woneke na ihenya. Hatarĩ nganja, kũgayanio kwa mĩrango na mĩhari gũtiatongoririo nĩ roho wa Ngai, na kũndũ kũmwe Bibilia ĩgayanĩirio gũtiagĩrĩire. No nĩ ĩtũhũthagĩria wĩra wa gwetha harĩa tũrenda kana kwĩra andũ angĩ mĩhari ĩrĩa twendete mũno, o ta ũrĩa tũkururagĩra ciugo kana icunjĩ iria tũngĩenda kũririkana thĩinĩ wa ibuku kana kĩndũ kĩngĩ.

O na gũtuĩka nĩ ũhũthũ gũthoma Bibilia nĩ ũndũ wa kũgayanio na mĩrango na mĩhari, hingo ciothe ririkanaga atĩ ũndũ ũrĩa wa bata mũno nĩ gũtaũkĩrũo nĩ ndũmĩrĩri yothe ĩrĩa Ngai aaheanire. Kũria mũtugo wa gũthomaga ũhoro ũrĩ wothe, handũ ha mĩhari ĩmwe tu. Gwĩka ũguo nĩ gũgũgũteithia kũmenya makĩria “maandĩko marĩa matheru, o marĩa mangĩtũma ũtuĩke mũũgĩ nĩ getha ũkaahonoka.”​—2 Timotheo 3:15.