Hatene didiʼak kona-ba moras malária
Tuir relatóriu husi Organizasaun Saúde Mundiál nian, iha tinan ida deʼit nia laran (tinan 2013), ema naʼin millaun 198 liu mak kona moras malária no maizumenus naʼin-584.000 mak mate tanba moras neʼe. Husi vítima sira-neʼe hotu, besik porsentu 80 mak labarik sira ho tinan lima ba kraik. Iha mundu tomak, maizumenus iha nasaun hamutuk 100, moras neʼe ameasa ema naʼin biliaun 3,2 nia vida.
1 MALÁRIA MAK MORAS HANESAN SAIDA?
Malária mak moras neʼebé mai husi parazita. Ema neʼebé kona ona moras neʼe sai isin-manas ho malirin, bee-doko, isin-lolon moras, kosar sai, ulun-moras, laran-saʼe no muta. Sintoma hirak-neʼe bele mosu-lakon kada oras 48 toʼo 72, depende ba tipu parazita no ema ida-idak nia isin, liuliu se ema neʼe kona moras neʼe kleur ona ka foin mak kona.
2 OINSÁ MORAS NEʼE HADAʼET BA ITA?
-
Moras malária hadaʼet liuhusi susuk-malária (Anopheles). Bainhira susuk-inan neʼebé iha parazita malária nian tata ema, parazita sira-neʼe tama ba ema neʼe nia raan.
-
Liuhusi raan, parazita sira-neʼe toʼo ba ema nia aten, halo knuuk no sai barak iha sélula sira aten nian.
-
Bainhira sélula aten nian ida nakfera, parazita sira-neʼe sai no halai fali ba glóbulu mean sira iha ema nia raan, no parazita sira-neʼe sai barak ba beibeik.
-
Bainhira glóbulu mean ida nakfera, parazita sira halai tama fali ba glóbulu mean sira seluk..
-
Siklu neʼe kontinua. Bainhira glóbulu mean sira nakfera, parazita sira neʼebé halai iha ema nia raan mak halo ema sente moras ho sintoma sira neʼebé temi ona iha leten.
3 OINSÁ ITA BELE PREVENE MORAS NEʼE?
Se Ita hela iha rai neʼebé iha moras malária . . .
-
Bainhira toba, uza moskiteiru. Halo tuir matadalan tuirmai:
-
Uza moskiteiru neʼebé rega ona ho ai-moruk susuk nian.
-
Labele uza moskiteiru neʼebé naklees ka kuak.
-
Sikat didiʼak moskiteiru ninin ba kolxaun okos atu susuk labele tama.
-
-
Rega ai-moruk susuk nian iha uma laran.
-
Se bele, tau rede iha janela ka odamatan hodi susuk labele tama iha uma laran. Loke AC ka ventuiña.
-
Keta hatais roupa neʼebé kór nakukun. Hatais roupa neʼebé taka didiʼak ita-nia isin.
-
Se bele, keta tama iha fatin neʼebé iha susuk barak, hanesan soko-laran ka bee-lihun neʼebé susuk sira hakiak tolun.
-
Se Ita sente kona ona moras malária, bá konsulta kedas.
Se Ita planu atu bá rai neʼebé iha moras malária . . .
-
Buka-hatene didiʼak informasaun kona-ba parazita tipu saida mak iha neʼebá. Tanba parazita malária iha tipu oioin, no ai-moruk neʼebé bele hamate parazita tipu oin ida dala ruma la kona ho parazita tipu seluk. Se Ita iha moras ruma, koʼalia uluk ho doutór neʼebé hatene didiʼak Ita-nia kondisaun saúde.
-
Bainhira Ita toʼo ona rai neʼebé iha moras malária, halo tuir matadalan sira neʼebé temi iha leten.
-
Se Ita sente kona ona moras malária, bá konsulta kedas. Keta haluha, bainhira susuk tata Ita, liutiha semana ida toʼo semana haat mak sintoma moras malária nian foin mosu.