•  Ntchifukwa wuli vitindisuzga kuŵika maŵanaŵanu pa vo ndichita?

•  Vo vingakuwovyani kuti muŵikengi Maŵanaŵanu pa vo muchita

•  Vo achinyamata anyinu akamba

 “Mazuŵa nganu nditanja cha kuŵerenga mabuku nge mo ndachitiyanga kali. Nditanja cha chinanga nkhuŵerenga ndimi zitali.”—Elaine.

 “Asani ndiwonere vidiyo ndipu ndiwona kuti yitenda kamanakamana, nditiyitchimbiza.”—Miranda.

 “Asani maŵanaŵanu ngangu nge pakuchita chinthu chinyaki chakukhumbika ndipu foni yangu yazimwa, kanandi nditachijifuma kuti, ‘Kwali ndiyani yo watindilembe meseji’”—Jane.

 Kumbi vipangizu va mazuŵa nganu, vingachitiska munthu kuti waleki kuŵika maŵanaŵanu pa chinthu cho wachita? Ŵanthu anyaki akamba kuti hinya. Nicholas Carr yo walemba nkhani kweniso kupereka ulongozgi ku mabwana pa kampani wangukamba kuti: “Asani intaneti titiyigwiriskiya ntchitu ukongwa, wongu widu utimbanyizga so ukongwa. Ndipu uchita vinthu liŵi ukongwa kwambula kuŵanaŵaniyapu.” a

 Tiyeni tiwoni vinthu vitatu vo vingatiwovya kuziŵa mo vipangizu va mazuŵa nganu, vingachitiskiya kuti tileki kuŵika maŵanaŵanu ngidu pa chinthu cho tichita.

•   Asani mulongoro. Msungwana munyaki zina laki Maria wangukamba kuti: “Chinanga mphanyengu yo mukambiskana pamasu ndi pamasu, ŵanthu alemba mameseji, kutchaya magemu pamwenga kuwona pa malu ngakucheziyapu nga pa intaneti. Yiwu awikiyaku maŵanaŵanu viŵi cha ku munthu yo akambiskana nayu.”

•   Asani mwe mukilasi. Buku linyaki likamba kuti: “Ŵana a sukulu anandi akamba kuti agwiriskiya ntchitu vipangizu va mazuŵa nganu pa nyengu yo asambira mukilasi. Yiwu alembe anyawu mameseji, kufufuza vinthu, pamwenga kuŵerenga uthenga kweniso kuwonere vakusangaluska, chinanga kuti vikoliyana cha ndi sukulu.”—Digital Kids.

•   Pa nyengu yakusambira. Chris yo we ndi vyaka 22 wangukamba kuti: “Vitindisuzga kuleka kuwona pa foni yangu asani yiliya. Asani ndiwi mwana wa sukulu, homuweki yo watingi uyilembengi kwa ora limoza, yingakutole maola ngatatu pamwenga kujumpha asani utimbanyizgika ndi vipangizu vaku va mazuŵa nganu.

 Fundu yakukhumbika: Vingakusuzgani ukongwa kuŵika maŵanaŵanu pa chinthu cho muchita asani muzomerezga kuti vipangizu va mazuŵa nganu vikutimbanyizgeningi kweniso kukulamuliyani.

•   Asani mukambiskana ndi anyinu. Bayibolu likamba kuti: “Mungaŵanaŵaniyanga vakukhumba vinu pe cha, kweni va ŵanthu anyaki so.” (Afilipi 2:4) Mulongongi kuti mutiŵaŵanaŵaniya anyinu mwa kuvwisiya ndi mtima wosi. Mungalekanga cha kumulereska munthu yo mukambiskana nayu chifukwa cha vipangizu vinu va mazuŵa nganu.

   “Asani mukambiskana ndi munthu, mutenere cha kuwona pa foni yinu. Longoni kuti mutimutumbika munthu yo mukambiskana nayu mwakuvwisiya ndi mtima wosi.”—Thomas.

   FUNDU YAKUKHUMBIKA: Asani mukambiskana ndi munthu, foni yinu muyiŵikengi pa malu ngakuti mungayiwonanga cha. Ŵanthu wo afufuza vinthu akamba kuti, kuŵika foni pakweru kungachitiska kuti muleki kuŵikiyaku maŵanaŵanu ukongwa ku vo mukambiskana ndi munyinu. Ve viyo, chifukwa chinthu chinyaki chingachitika cho chingakutimbanyizgani.

•   Asani mwe mukilasi. Bayibolu likamba kuti: “Muvwisiyengi mwakuphwere.” (Luka 8:18) Po muŵanaŵaniya fundu iyi, asani kusukulu kwinu azomereza kugwiriskiya ntchitu intaneti mukilasi, mungawonanga mameseji cha, kutchaya magemu pamwenga kucheza ndi anyinu pa malu ngakucheziyapu nga pa intaneti. Mumalu mwaki muŵikengi maŵanaŵanu nginu pa vo musambira.

   “Yesesani kuti muvwisiyengi ukongwa mukilasi. Mulembengi manosi. Asani vingachitika, mujengi kunthazi mukilasi ndi chilatu chakuti mukhwechi vakutimbanyizga.”—Karen.

   FUNDU YAKUKHUMBIKA: Mulembengi munoti manosi mumalu mwakulemba pa kompyuta. Kafukufuku walongo kuti mungatimbanyizgika ukongwa cha kweniso mungakumbuka umampha vo mwasambira.

•   Asani muŵerenga. Bayibolu likamba kuti: “Saniya zeru, saniya so kuvwisa vinthu.” (Nthanthi 4:5). Venivi visazgapu kuŵanaŵaniyiapu ukongwa mumalu mwakwendamu ŵaka mumanosi ndi chilatu chakuti mukweri ŵaka mayesu.

   “Asani ndiŵerenga, tabuleti yangu nditiyithya kuti yileki kunditimbanyizga ndi kuŵika maŵanaŵanu ngangu pa vo ndichita. Ndiwona cha mameseji ngo ngazapu. Ndiŵanaŵaniya za chinthu cho ndikhumbika kukumbuka, ndipu nditichilemba.”—Chris.

   FUNDU YAKUKHUMBIKA: Muwonesesengi kuti muŵerenge pa malu ngamampha ngo ngangakuwovyani kuti muŵikiyengepu maŵanaŵanu pa vo muŵerenga. Pajengi pa kutowa ndipu vinthu vingajanga mbwee cha.