Skip to content

Skip to table of contents

LUGWASYO KUMUKWASYI | BAKUBUSI

Nomweelede Kujokela Kuŋanda

Nomweelede Kujokela Kuŋanda

BUYUMUYUMU

Zimwi ziindi bakubusi balazwa aŋanda kutegwa bakalikkalile pele balajana buyumuyumu aboobo balajokela kuŋanda. Sena eeci cakamucitikila andinywe?

Nokuba kuti mulabayanda banyoko abauso, kujokela kuŋanda cilakonzya kumuyumina. Mucikozyanyo, mukaintu uucili mwana uutegwa Sarah * wakaamba kuti: “Ikulikkalila kwakandipa kulisyoma akaambo kakuti tiindakali kuyandika kulanga kuli bamwi kuti bandigwasye. Pele kujokela kuŋanda kwakandipa kulimvwa mbuli kuti ndili mwana muniini alimwi.” Awalo Richard, mwaalumi uucili mwana mbwaakalimvwa oobu. Wakaamba kuti: “Tiindakali kuyanda kujokela kuŋanda, pele alimwi tiindakali kukonzya kulilanganya. Ndakalimvwa kuti ndaalilwa.”

Ikuti muli mubukkale buli boobu, cibalo eeci cilamugwasya kuzyiba mbomukonzya kujana mali akwaabelesya kabotu kutegwa mulikkalile alimwi.

IKAAMBO NCOCILI BOOBU

Makani aamali. Bakubusi banji ibazwa aŋanda balagambwa kujana kuti ciladula kulikkalila. Richard iwaambwa kale, wakaamba kuti: “Oonse mali ngondakajisi akamana nondakali kulikkalila.” Ncimwi buyo acakacitikila Shaina, mukaintu uucili mwana wakazwide aŋanda naakajisi myaka iili 24 pele wakajokela nikwakainda mwaka omwe acisela. Wakaamba kuti: “Tiindakaabelesya kabotu mali. Ndakazwa aŋanda kanditajisi mali, mpoonya ndakajokela azikwelete.” *

Mapenzi aajatikizya mulimo. Shaina wakajana kuti kumaninwa mulimo kulakonzya kunyonganya naaba makanze aamuntu wakalibambila kabotu kuti alikkalile. Wakaamba kuti: “Ndakamanizya lwiiyo lujatikizya busilisi, alimwi ndakanjila mukabunga kakandigwasya kujana mulimo. Pele mulimo nowakamana, ndakapatila. Ndakali kukkala kumunzi kwakanyina wakali kukonzya kundipa mulimo ngondakaiya kucikolo!”

Kulangila zintu zitakonzyeki. Bakubusi balatalika kubeleka kakunyina kuzyiba nzyobayandika kutegwa balikkalile. Bajana kuti mulimo ngobajisi muyumu kwiinda mbobakali kuyeeyela. Cilabatyompya kubona kuti lwaanguluko ndobakali kuyanda taluli mbuli mbobakali kulangila. Tiibakali kuyeeyela kuti kuli buyumuyumu kuti muntu wakomena akulikkalila.

NCOMUKONZYA KUCITA

Amubaambile bazyali banu kuti muyanda kujokela kuŋanda. Amubandike twaambo mbuli tootu: Ino muyookkala ciindi cilamfwu buti aŋanda? Aciindi eeco, ino muyoogwasyilizya buti kuula zintu ziyandika aŋanda? Ino milimo iili buti yaaŋanda njomunoobeleka? Ino muyoobweza ntaamu nzi kutegwa mukalikkalile alimwi? Tacikwe makani amyaka njomujisi, amuyeeye kuti mukkala abazyali banu aboobo mweelede kutobela milawo yabo.—Njiisyo yamu Bbaibbele: Kulonga 20:12.

Amwiiye kwaabelesya kabotu mali. Ibbuku litegwa The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students lyaamba kuti: “Mbomwaabelesya mali cilakonzya kutondezya naa muyoozwidilila naa pe mukubelesya kabotu mali. . . . Lulayo iluyandika kubikkila maano kapati ndwakutabelesya mali kuzintu zitayandiki.”—Njiisyo yamu Bbaibbele: Luka 14:28.

Amujane lulayo lugwasya. Bazyali alimwi abapati bamwi balakonzya kumugwasya kuba aluzyibo lwambomukonzya kuyobola mali, kwaabelesya kabotu, alimwi akubbadelela zintu ziyandika. Marie, mukaintu uucili mwana wakaamba kuti: “Ndakatalika alimwi kwiiya mbondikonzya kucita oobo. Mweenzuma wakandigwasya kulemba zintu ziyandika azintu zitayandiki. Ndakagambwa kubona kuti zintu zinji nzyondakalembede tiizyakali kuyandika! Alimwi ndakaiya bube buyandika kapati mukulikkalila, nkokuti kulikasya.”—Njiisyo yamu Bbaibbele: Tusimpi 13:10.

Iciyandika kapati nkuba bankutwe mumulimo ngomucita

Amubweze ntaamu kutegwa mujane mulimo. Amubelesye ciindi ncomutabeleki kuyandaula mulimo. Kucenjezya: Bantu bamwi balakonzya kumwaambila kuti mutobele ncouyanda moyo wanu caboola kumulimo. Pele kuyandaula mulimo uuli kumoyo kuyoopa kuti mube buyo amilimo misyoonto njomukonzya kusala akumupa kutabikkila maano milimo iiliko kale. Muciindi cakusowa ciindi kubikkila buyo maano kumulimo ngomuyanda, amulibambile kunjila milimo imwi iikonzya kujanika. Amuyeeye, iciyandika kapati nkuba bankutwe mumulimo ngomucita. Mubwini kwaambwa kuti ciindi babelesi nobaba aluzyibo alimwi akuba bankutwe, ndendilyo nobajana lukkomano lunji mumulimo wabo. Ciyandika kapati takuli kucita mulimo ngomukonzya kuyanda pele kukkomanina mulimo ngomujisi!

^ par. 5 Mazina mucibalo eeci acincwa.

^ par. 8 Basicikolo bakukkoleji ku United States kanji-kanji balajana buyumuyumu oobu. Kweelana alipooti iili mu The Wall Street Journal, sicikolo iwakabweza looni ulamanizya cikolo kajisi cikwelete camali aasika ku $33,000.