ELIYA wakeenda mumabanda aa Jordano. Wakeenda kwansondo zinji, kuzwa kucilundu ca Horebu kuya kunyika. Lino wakasika ku Israyeli, akujana kuti zintu zyakacinca. Mapenzi aakaboola akaambo kaciyumayuma akali kuyaabumana. Imvwula yakatalika kuwa, alimwi balimi bakalitalikide kulima. Kweelede kuti wakaumbulizyigwa musinsimi ooyu kubona kuti zintu zyakatalika kubota, pele bantu mbembabo mbaakali kubikkila kapati maano. Nokuba boobo, bakali kuyandika lugwasyo lwakumuuya. Bukombi bwa Baala bwakaciliko, aboobo Eliya wakajisi mulimo mupati. *

Kufwaafwi a Abelimehola, Eliya wakabona myuunda mipati yakali kulimwa. Kwakali basune bali 24 bakabopedwe, aboobo zipani zili 12 zyakali kubelekela antoomwe kulima mifwolo munyika iilaamudumu. Muntu iwakali kulimya cipani camamanino ngomuntu ngwaakali kuyandaula Eliya. Wakali Elisha, muntu ngwaakasalide Jehova kuti abe simulyazina wa Eliya. Cimwi ciindi Eliya wakayeeya kuti wakali alikke mukusyomeka kuli Leza, aboobo wakali kuyandisya kumubona muntu ooyu.—1 Bami 18:22; 19:14-19.

Sena kuzyiba kuti buzuba bumwi muntu umwi uyoolya zina, cakapa Eliya kuwayawaya kwaabila mikuli alimwi azyoolwe zimwi nzyaakajisi? Tatuzyi pe; alimwi tatukonzyi kwaamba kuti taakaziyeeya zintu eezyi. Alimwi buya awalo “wakali muntu uulya maila ooyo iwakali kulimvwa mbubonya mbotulimvwa aswebo.” (Jakobo 5:17) Kufwumbwa mbocakabede, Bbaibbele lyaamba kuti: “Eliya wakainda nkwaakabede, wamuvumbya cibaki cakwe.” (1 Bami 19:19) Kulangilwa kuti cisani ca Eliya caatala, cakali cacikutu cambelele naa mpongo. Cisani eeci wakali kucisama kutondezya kuti wakajisi mulimo uulibedelede kuzwa kuli Jehova. Kuvwumba cisani eeci amakkuko aa Elisha, kuli ncocakali kwaamba. Camoyo woonse, Eliya wakaumvwida mulawo wa Jehova wakusala Elisha kuba simulyazina. Eliya wakamusyoma Leza wakwe alimwi akumumvwida.

Mwaalumi uucili mwana ooyu wakaliyandide kumugwasya musinsimi Eliya. Elisha tanaakali kuyoolya zina Eliya mpoonya-mpoonya. Muciindi caboobo, cakulibombya kwamyaka iili cisambomwe, wakasangana musinsimi mupati alimwi akumugwasilizya, cakuti kumbele wakaambwa kuti “ngonguwe iwakali kutila maanzi amaanza aa-Eliya.” (2 Bami 3:11) Eelo kaka cakali kukulwaizya kuli Eliya kuba asikugwasyilizya mubotu! Kulangilwa kuti bamaalumi aaba bobilo bakazyooba balongwe bamvwana kapati. Kukulwaizyanya kwakabagwasya boonse bobilo kuliyumya nokuba kuti bakabona mapenzi aakaliko munyika. Kwaambisya, bubi bwamwami Ahabu bwakali kuyaabwiindila kubija.

Sena kuli nomucitikilwa zintu zitaluleme? Bunji bwandiswe zilatucitikila munyika eeyi mbyaabi. Kujana amulongwe uuyanda Leza cilakonzya kumugwasya kuliyumya. Alimwi mulakonzya kwiiya zinji kujatikizya lusyomo lwa Eliya ciindi nomucitikilwa zintu zitaluleme.

Eliya a Elisha bakabeleka canguzu kugwasya bantu kumuuya. Kulangilwa kuti bakali kuyiisya basinsimi bamwi, ambweni kwiinda mukubanjizya muzikolo.  Mukuya kwaciindi, Eliya wakatambula mulimo mupya kuzwa kuli Jehova: “Nyamuka, uye kuyoocinga Ahabu mwami wa-Israyeli.” (1 Bami 21:18) Ino Ahabu wakacita buti?

Mwami ooyu iwakali kale siluleyo, nguwakali mwami mubi kwiinda bami boonse ba Israyeli aciindi eeco. Wakakwata Jezebeli, calo cakapa kuti bukombi bwa Baala buvwule kapati munyika eeyo, alimwi buya mwami awalo wakali kukomba Baala. (1 Bami 16:31-33) Bukombi bwa Baala bwakali kubikkilizya azilengwa zyabuzyazi, buvwuule, alimwi akuumpa bana. Kuyungizya waawo, Ahabu wakakaka kutobela mulawo wakazwa kuli Jehova wakuti ajaye Mwami waku Syria, Benihadadi. Kulibonya kuti Ahabu wakakaka akaambo kakuti wakali kulangila kujana mali. (1 Bami, caandaano 20) Aciindi eeci, busyaacivwulemwangu, kuyandisya kuvwuba alimwi alunya lwa Ahabu a Jezebeli zyakaindila kubija.

Ŋanda yamwami Ahabu yakali ku Samariya alimwi yakali mpati ncobeni! Wakalijisi aimwi ku Jezreeli, makkilomita aali 37 kuzwa kuŋanda yakwe yaku Samariya. Ŋanda yabili yaku Jezreeli yakali afwaafwi amuunda wamisaansa. Muunda ooyu wakali wamwaalumi uutegwa Naboti pele Ahabu wakali kuunyomenena. Mpoonya Ahabu wakaita mwaalumi ooyu akumwaambila kuti wakali kuyanda kuula muunda wakwe. Pele Naboti wakaamba kuti “Ne! Cilatonda kumeso aa-Jehova kukupa lukono lwabamatata.” (1 Bami 21:3) Sena eeci caamba kuti Naboti wakali aankazi alimwi akuti tanaakali kubikkila maano? Banji mbobayeeya oobo? Mubwini wakali kutobela Mulawo wa Jehova, iwakali kukasya bana Israyeli kusambala nyika cakumaninina iyakali cikono camukwasyi. (Levitiko 25:23-28) Naboti wakali kukubona kuba cintu citondwa kusotoka Mulawo wa Jehova. Wakali mwaalumi wakajisi lusyomo alimwi sicamba, alimwi wakalizyi kuti cakali kuyoomunjizya muntenda kukazyana a Ahabu.

Nokuba boobo, Ahabu tanaakaubikkila maano Mulawo wa Jehova. Wakaunka kuŋanda “cakubijilwa abuusu” akaambo kakuti tanaakazwidilila. Tubala kuti: “Wakalala abulo bwakwe bufutete, wakaka kulya insima.” (1 Bami 21:4) Ciindi Jezebeli naakabona kuti mulumaakwe wanyema, cakufwambaana wakaba aamuzeezo wakumucitila ncaakali kuyanda mulumaakwe alimwi akuti ajaye mukwasyi wakaluleme.

Cilagambya kubala kujatikizya muzeezo mubi ngwaakajisi. Mwami mukaintu Jezebeli wakalizyi kuti kweelana a Mulawo wa Leza, kwakali kuyandika bakamboni bobilo kutegwa kaambo kasinizyigwe kuti nkamasimpe. (Deuteronomo 19:15) Aboobo wakalemba magwalo muzina lya Ahabu, akulailila baalumi bakali aampuwo mu Jezreeli kuti bajane baalumi bobilo ibalisungwide kwaamba makani aakubeja kujatikizya Naboti—nkokuti makani aakusampaula aakali kukonzya kupa muntu kuti ajaigwe. Makanze aakwe akazwidilila. Mpoonya “bana ba-Saatani” bobilo bakaamba makani aakubeja kujatikizya Naboti, aboobo wakajaigwa kwiinda mukumupwaya mabwe. Alimwi bana ba Naboti abalo bakajaigwa. * (1 Bami 21: 5-14; Levitiko 24:16; 2 Bami 9:26) Munzila eeyi, Ahabu wakazumizya mukaintu wakwe kucita kufwumbwa ncaakali kuyanda, nkokuti kujaya bantu banyina mulandu.

Lino amuyeeye buyo mbwaakalimvwa Eliya ciindi Jehova naakamwaambila ncaakacita mwami alimwi amukaintu wakwe. Cilakonzya kutyompya ciindi bantu basizibi nobalida masuku amutwe wabaabo banyina mulandu. (Intembauzyo 73:3-5, 12, 13) Mazuba aano tulabona kutalulama ikucitika—zimwi ziindi abantu bajisi nguzu kapati, ibalyaamba kuti mbaiminizi ba Leza. Nokuba boobo, tulakonzya kuumbulizyigwa acibalo eeci. Aawa Bbaibbele lituyeezya kuti kunyina cintu cisisidwe mumeso aa Jehova. Ulazibona zyoonse. (Bahebulayo 4:13) Ino ncinzi ncacita kujatikizya micito iitaluleme njabona?

Jehova wakaambila Eliya kuti aunke kuli Ahabu. Cakutainda mumbali Leza wakaamba kuti: “Bona! Nkwali kumuunda wa-Naboti.” (1 Bami 21:18) Ciindi Jezebeli naakambila Naboti kuti lino muunda wakali wakwe, Naboti wakanyamuka kuyoolikkomanisya mumuunda wakwe mupya. Tanaakazyi kuti Jehova wakali kubona zyakali kucitika. Amweezyeezye nzyaakali kwaamba naakali kweendeenda mumuunda wamisaansa alimwi ambwaakali kuyanda kuubamba muunda ooyu kuba busena bubotu. Pele cakutayeeyela Eliya wakasika! Lumwemwe lwa Ahabu lwakacinca, kanyemede alimwi kali alusulo wakaamba majwi aakuti: “Wandijana na, O sinkondoma!”—1 Bami 21:20.

Majwi ngaakaamba Ahabu atondezya kuti kuli zintu zyobilo zyakalubide anguwe. Cakusaanguna, kwiinda mukwaamba kuti: “Wandijana na, O sinkondoma!”, Ahabu wakatondezya kuti taakwe naakayeeya kujatikizya Jehova. Jehova ‘wakamujanide’ kale. Wakamubona ciindi naatakacibelesya kabotu cipego cakuba anguzu zyakulisalila alimwi aciindi naakali kulikkomanisya azintu zibi Jezebeli nzyaakacita. Leza wakabona moyo wa Ahabu kuti wakabikkila kapati maano zintu zyakumubili muciindi cakuba aluzyalo, bululami alimwi alweetelelo. Cabili, kwiinda mukwaambila Eliya kuti, “O sinkondoma!” Ahabu wakatondezya mbwaatakali kumuyanda mwaalumi ooyu iwakali mulongwe wa Leza alimwi iwakali kukonzya kumugwasya kuti atatobeli nzila iitali kabotu.

Tulakonzya kwiiya twaambo tuyandika kapati kujatikizya cakalubide kuli Ahabu. Lyoonse tweelede kuzyiba kuti Jehova Leza ulabona zyoonse. Mbwali Taata siluyando, ulazyiba ciindi notuzwa munzila iili kabotu alimwi ulayandisisya kubona kuti twacinca nzila zyesu. Kutegwa atugwasye, ziindi zinji ubelesya balongwe bakwe, nkokuti bantu ibasyomeka balo ibajisi  mulumbe wa Leza kubantunyina, mbubwenya mbuli Eliya. Eelo kaka inga kwaba kulubizya kupati kubona balongwe ba Leza mbuli kuti mbasinkondoma!—Intembauzyo 141:5.

Amweezyeezye Eliya kaingula Ahabu kuti: “Ndakujana.” Wakamujana Ahabu munzila yakuti wakalizyi mbwaakabede—wakali mubbi, mujayi alimwi wakali sikuzangila Jehova Leza. Eelo kaka wakatondezya busicamba kusikila mwaalumi ooyu mubi! Mpoonya Eliya wakaambila Ahabu ncaakali kuyoomucita Leza. Jehova wakalizyi zyoonse zyakali kucitika—bubi bwakatalika kuyaabuvwula kuzwa mumukwasyi wa Ahabu alimwi akubajatikizya bantu. Aboobo Eliya wakaambila Ahabu kuti Leza wakaamba kuti “uyoonyonyoona” mukwasyi wa Ahabu alimwi aboonse bajatikizyidwe. Awalo Jezebeli wakali kuyoojaigwa.—1 Bam. 21:20-26.

Eliya tanaakayeeya kuti bantu bakeelede buyo kulangwa akaambo kabubi alimwi akucita zintu zitaluleme. Eeci ncuubauba kucicita munyika mazuba aano. Cibalo camu Bbaibbele eeci cituyeezya kuti Jehova tagoleli buyo akubona zicitika, pele ulabweza ntaamu yakuleta bululami aciindi ceelede. Ijwi lyakwe litusyomezya kuti buzuba buli aafwaafwi kusika nayoogwisya kutalulama kukabe kutamani! (Intembauzyo 37:10, 11) Pele mulakonzya kulibuzya kuti: ‘Sena lubeta lwa Jehova lubikkilizya buyo cisubulo? Sena ulatondezya lubomba?’

Ambweni Eliya wakagambwa kujatikizya Ahabu ncaakacita naakaambilwa makani aalubeta lwa Leza. Mucibalo tubala kuti: “Lino Ahabu naakamvwa majwi aya, wakazapaula zyakusama zyakwe, wasama zisani zyamasaka amubili wakwe, waliimya kulya, walala amasaka akuya cabuusu.” (1 Bami 21:27) Sena Ahabu wakali kutondezya kuti weempwa?

Inga twaamba kuti ncaakacita citondezya kuti wakali kutozya kunzila iili kabotu. Ahabu wakali kutondezya kulibombya—cintu icakali ciyumu kucita kumuntu wakali kuliyanda alimwi akulisumpula. Pele sena ooku kwakali kweempwa kwancobeni? Atulange-lange kwiinda mukweezyanisya mwami wakatobela iwakacita zintu zibi kwiinda Ahabu—Manase. Manase wakalibombya ciindi Jehova naakamusubula, alimwi wakakwiilila Jehova kuti amugwasye. Pele wakacita azimwi. Wakacinca buumi bwakwe kwiinda mukugwisya mituni njaakatalisyide, wakasoleka canguzu kubelekela Jehova alimwi akukulwaizya bantu kucita mbubwenya. (2 Makani 33:1-17) Sena Ahabu wakacita mbubwenya mbuli Manase? Peepe.

Sena Jehova wakabona kuti Ahabu wakacita zintu zitondezya buleya kuti wakaluuside? Jehova wakaambila Eliya kuti: “Sa tobwene Ahabu mbwaalibombya kubusyu bwangu? Nkaambo kakulibombya kwakwe kubusyu bwangu, nsikooyoosisya mapenzi mumazuba aakwe mwini. Njoosisya mapenzi kuluzubo lwakwe mumazuba aamwanaakwe.” (1 Bami 21:29) Sena aawa Jehova wakali kulekelela Ahabu? Peepe, kweempwa kwancobeni nkokwakali kukonzya kupa kuti Leza amulekelele. (Ezekiele 33:14-16) Pele mbwaanga Ahabu wakatondezya kuti wakausa, Jehova awalo wakamutondezya lubomba kweelana abupati bwakuusa kwakwe. Ahabu taakali kuyoobona kunyonyoonwa kwamukwasyi wakwe woonse.

Nokuba boobo, lubeta lwa Jehova kumwaalumi ooyu tiilwakacinca. Mukuya kwaciindi, Jehova wakabandika abangelo bakwe nzila mbotu yakufwubaazya Ahabu kuti alwane nkondo yakali kuyoomujaya. Tiikwakainda ciindi, lubeta lwa Jehova kujatikizya Ahabu lwakacitwa. Ahabu wakalicisa munkondo, kali munkalaki yakwe wakazwa bulowa kusikila wafwa. Mucibalo tubala makani aatakkomanisyi aakuti: Ciindi nkalaki yamwami noyakasanzyigwa, babwa bamwi bakantwakizya naa kumyankuta bulowa bwa Naboti. Munzila eeyi, cakacitika cilatondezya caantangalala kuti majwi Eliya ngaakaambila Ahabu, akazuzikizyigwa: “Nkukonya oko babwa nkubantwakizya bulowa bwa-Naboti, babwa bayoontwakizya bulowa bwako ayebo.”—1 Bami 21:19; 22:19-22, 34-38.

Kuli Eliya, Elisha alimwi aboonse ibakali kusyomeka akati kabantu ba Leza, lufwu lwa Ahabu lwakabayeezya alimwi akubapa kusinizya kuti Jehova tanaakaluba busicamba alimwi akusyomeka kwa Naboti. Leza wabululami takonzyi kwaalilwa kusubula baabo ibacita zibi, nokuba kuti bazicita lino naa kumbele alimwi taalilwi kutondezya lubomba kuti kakuli kaambo kamvwika. (Myeelwe 14:18) Eeci cakali ciiyo cibotu kapati kuli Eliya walo iwakaliyumya kwamyaka minji aansi aabweendelezi bwamwami mubyaabi! Sena mwalikucitikilwa zintu zitaluleme? Sena mulalombozya kuyoobona buzuba Jehova nayoozilulamika zintu? Inga mwacita kabotu kwiiya lusyomo lwa Eliya. Kali amulongwe wakwe uusyomeka Elisha, Eliya wakazumanana kwaambilizya mulumbe wa Leza, akuliyumya mubweendelezi butaluleme!