1, 2. Ki kabakalañi haluswanela kunyakisisa mitala ya malena babane ba Juda?

HAIBA mubona mutu yatelela ni kuwa mwa nzila, kana hamuna kuba ni tokomelo hamuka fita mwa nzila yeswana? Ka kunyakisisa mafosisa a babañwi, lwakona kutusiwa kusaeza mafosisa aswana. Mi ki nto yeswana niha luzamaya mwa nzila yaluna ya kwa moya. Lwakona kuituta lituto za butokwa kwa mafosisa a babañwi, kukopanyeleza cwalo ni mafosisa a batu bababulezwi mwa Bibele.

² Malena babane ba Juda bane banyakisisizwe mwa taba yefelile nebasebelelize Jehova ka pilu kaufela. Nihakulicwalo, nebaezize mafosisa amatuna. Lukona kuitutañi ku zeneezahezi ku bona, mi lukona kutokomela cwañi kuli lusike lwaeza mafosisa aswana? Kunahanisisa mitala yeo kukatahisa kuli lutusiwe ki lika zeneñolezwi kululuta.—Mubale Maroma 15:4.

3-5. (a) Nihaike kuli Asa naasebeleza Jehova ka pilu kaufela, ki butata mañi bwanaakopani ni bona? (b) Ki lika mañi mwendi zenetahisize kuli Asa aitinge fa butali bwa batu, Baasha hanaatilo lwanisa Juda?

³ Halukaleñi ka kunyakisisa mutala wa Asa ni kubona molukona  kutusezwa ki Linzwi la Mulimu mwa bupilo bwaluna. Asa naaitingile ku Jehova mpi yetuna hahulu ya Maetopia hane itile kuto lwanisa Juda, kono naasika eza cwalo Mulena Baasha wa Isilaele hanaatilo tiisa muleneñi wa Rama, one uipumela museto ni naha yanaabusa Asa. (2 Makol. 16:1-3) Mwa taba ye, Asa aitinga fa butali bwahae ni kuleka kweta Mulena Beni-Hadadi wa Siria kuli alwanise Baasha. Kana mulelo wa Asa neukondile? Bibele ibulela kuli: “Baasha hautwa taba yeo, honafo atuhela kuyaha Rama mi asiya musebezi wanaaeza wo.” (2 Makol. 16:5) Kwa makalelo, nekubonahalile inge kuli Asa naaezize katulo yeswanela.

⁴ Kono Jehova yena naangile cwañi taba yanaaezize Asa? Mulimu naalumile mubuleli wahae Hanani kuyo kalimela hahulu Asa bakeñisa kupalelwa kuitinga ku Jehova. (Mubale 2 Makolonika 16:7-9.) Hanani naabulezi kuli: “Kuzwa cwale ukana utahelwa ki lindwa.” Baasha naakutile; kono Asa ni batu bahae nebazwezipili kutahelwa ki lindwa mwahalaa puso yahae kaufela.

⁵ Sina mone lubonezi mwa taba yefelile, Mulimu naatatubile pilu ya Asa, mi naaboni kuli Asa naamusebeleza ka pilu yahae kaufela. (1 Mal. 15:14) Mulimu naatabezi zanaaezize Asa; naaeza tato ya Mulimu ka nzila yeswanela luli. Kono naanani kutalimana ni matata anaatisizwe ki katulo yahae yesika luka. Mwa taba ya Baasha, ki nto mañi yenetahisize kuli Asa aitinge kwa batu, ili kuisepa ni kusepa Beni-hadadi, kufita kuitinga ku Jehova? Kana naanahanile kuli mwendi butali bwahae ni masole ki zona zeneka tusa hahulu kufita mwanaaka mutuseza Mulimu? Kana naanahanile cwalo kabakala kufiwa kelezo yemaswe?

6. Lukona kuitutañi kwa mafosisa anaaezize Asa? Mufe mutala.

⁶ Kana taba ya Asa yakona kulutusa kuitatuba? Halutalimana ni matata abonahala kuli halukoni kuatatulula, kubunolo kuitinga ku Jehova. Kono luezanga cwañi halutalimananga ni matata amanyinyani? Kana luitinganga fa butali bwa batu ka kulika kuatatulula ka ililuna? Kamba kana lwaitusisanga likuka za mwa Bibele, ili kubonisa kuli luitingile ku Jehova kuli alutuse kutatulula matata aluna? Ka mutala, fokuñwi ba mwa lubasi lwaluna bakona kutahisa kuli kulubele taata kufumaneha kwa mikopano ya puteho kamba yemituna. Muswanela kukupa Jehova kuli amietelele ni kumitusa kutatulula hande butata bo. Kamba kucwañi haiba muzwisiwa musebezi, mi kumibela taata kufumana omuñwi? Hamuka ambola ni mutu yomuñwi yakenya batu misebezi, kana muka mutaluseza kuli mukatokwa kufumanehanga kamita kwa mikopano ya mwahalaa sunda? Kusina taba ni kuli ki butata mañi bolukopana ni bona, luswanela kulatelela manzwi a walisamu yanaabulezi kuli: “Ufe Jehova nzila yahao; uitinge ku yena, mi uka kutusa.”—Samu 37:5.

7, 8. Josafati naaezize mafosisa mañi, mi ki lika mañi zenezwile mwateñi? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 23.)

⁷ Cwale halunyakisiseñi mutala wa Josafati mwanaa Asa. Naanani mikwa yeminde yemiñata. Bakeñisa kuli naaitingile ku Mulimu, Josafati naaezize lika zende zeñata. Kono hape naaezize likatulo zemaswe. Ka mutala, naanyezi mwanaa Mulena Akabe yamaswe, yanaabusa mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo. Kusina taba ni temuso yanaafilwe ki mupolofita Mikaya, Josafati naaswalisani ni Akabe mwa ndwa ya kulwanisa Masiria. Mwa ndwa  yeo, Josafati naabatile kubulaiwa. Hamulaho akutela kwa Jerusalema. (2 Makol. 18:1-32) Cwale mupolofita Jehu amubuza kuli: “Kana waswanela kutusa babamaswe, mi kana waswanela kulata babatoile Jehova?”—Mubale 2 Makolonika 19:1-3.

⁸ Kana Josafati naaitutile sesiñwi ku zeneezahezi ku yena? Nihaike kuli naazwezipili kutukufalelwa kubata kutabisa Mulimu, kubonahala kuli naasika ituta sesiñwi ku zeneezahezi ku yena mwa taba ya Akabe ni kwa temuso yanaa mufile Jehu. Josafati hape aeza tumelelano yeñwi yesika luka. Naaezize tumelelano yeo ni sila sa Mulimu, mulena yamaswe Akazia, mwanaa Akabe. Josafati ni Akazia nebapangile lisepe hamoho, kono kwa mafelelezo lisepe zeo nelisinyehile, mi nelisika peta mulelo wazona.—2 Makol. 20:35-37.

9. Kukona kuezahalañi haiba luketa balikani babamaswe?

⁹ Kubala likande la Josafati kuswanela kulususueza kuitatuba. Ka mukwa ufi? Josafati neli mulena yomunde. Naaezize zelukile mi “naabatile Jehova ka pilu yahae kaufela.” (2 Makol. 22:9) Kono ni yena naakukuelizwe ki balikani babamaswe. Muhupule lishitanguti leliñozwi mwa Bibele, lelili: “Yazamaya ni bababutali ukaba yabutali, kono yaswalisana ni litoto ukakena mwa butata.” (Liprov. 13:20) Lubata kutusa babatabela kuli bazibe niti. Kono bakeñisa kuli Josafati naaezize silikani ni Akabe, naabatile kubulaiwa. Ka nzila yeswana, lwakona kuikenya mwa butata haiba lueza silikani ni batu babasa lapeli Jehova.

10. (a) Ki tuto mañi ka za kunyala kamba kunyalwa yeluituta ku Josafati? (b) Ki nto mañi yeluswanela kuhupula ka za kueza silikani ni batu babamaswe?

¹⁰ Lukona kuitutañi ku zeneezahezi ku Josafati? Mukreste wakona kukala kulata mutu yasalapeli Jehova, ka kunahana kuli mwahalaa Bakreste ba niti hakuna mutu yaswanela yakona kunyalana ni yena. Kamba Mukreste ukona kuhapelezwa ki bahabo yena kuli anyale kamba kunyalwa asika supala kale. Kutuha fo, babañwi bakona kuikutwa sina mwanaaikutwezi kaizeli yomuñwi yanaabulezi kuli: “Lubupilwe ni takazo ya kubata kulatiwa ni  kuba ni balikani.” Ki sifi saswanela kueza Mukreste ya mwa muinelo wo? Kunahanisisa zeneezahezi ku Josafati kwakona kumutusa. Kamita naaitingile ku Mulimu kuli amuetelele. (2 Makol. 18:4-6) Kono nekuezaheziñi Josafati hanaakalile kueza silikani ni Akabe, yanaasa lati Jehova? Josafati naaswanela kuhupula kuli meeto a Jehova atalimisisa babasepahala ku yena ka pilu kaufela. Ni kacenu, meeto a Mulimu “atalimisisa mwa lifasi kaufela,” mi uitukiselize kulubonisa “maata ahae.” (2 Makol. 16:9) Wautwisisa muinelo waluna mi walulata. Kana munani tumelo ya kuli Mulimu ukakulisa takazo yamina ya kubata kulatiwa ni kuba ni balikani? Muikolwise kuli ka nako yeñwi ukaeza cwalo luli!

11, 12. (a) Ezekiasi naabonisize cwañi zeneli mwa pilu yahae? (b) Ki kabakalañi Ezekiasi hanaasilelelizwe kwa buhali bwa Mulimu?

¹¹ Mutala wa Ezekiasi ululutañi? Nako yeñwi, Mutatubi wa lipilu naapatuluzi zeneli mwa pilu ya Ezekiasi. (Mubale 2 Makolonika 32:31.) Ezekiasi hanaakulile hahulu, Mulimu naamufile sisupo sesibonisa kuli naakafola, mi sisupo seo neli sa muluti okutela mwamulaho. Manduna ba Babilona nebalumile lindumeleti kuli liyo buza za sisupo seo. (2 Mal. 20:8-13; 2 Makol. 32:24) Mulimu “amutuhelela” kuli abonise ze mwa pilu yahae, mi Ezekiasi abonisa Mababilona bao “lika kaufela zeneli mwa ndu yahae ya bufumu.” Kezo ya butoto yeo neibonisize “zeneli mwa pilu ya [Ezekiasi] kaufela.”

¹² Bibele hai lubuleleli sene sitahisize kuli Ezekiasi aikuhumuse mwa pilu. Esi mwendi neli ka libaka la kuli naatuzi Maasiria kamba neli ka libaka la kuli naafolisizwe ki Mulimu ka makazo? Kana neli ka libaka la kuli naanani “sifumu sesiñata ni kanya yetuna”? Kusina taba ni zenetahisize cwalo, Ezekiasi naaikuhumusize, “naasika itebuha lika zende zanaaezelizwe.” Bo neli bumai luli! Nihaike kuli Ezekiasi naasebelelize Mulimu ka pilu kaufela, nako yeñwi naaezize nto yenesika tabisa Jehova. Kono hasamulaho, “Ezekiasi aikokobeza,” kacwalo, yena ni batu bahae nebasilelelizwe kwa buhali bwa Mulimu.—2 Makol. 32:25-27; Samu 138:6.

13, 14. (a) Ki lili fakona ‘kulutuhelela’ Jehova kuli alulike? (b) Lukona kueza cwañi halulumbiwa ki batu bakeñisa lika zelupetile?

¹³ Lukona kutusiwa cwañi halubala ni kunahanisisa likande la Ezekiasi? Muhupule kuli Ezekiasi naakalile kuikuhumusa hamulaho feela wa kutusiwa ki Jehova kuli atule Senakeribi, ni hasafolisizwe kwa butuku bwahae bobumaswe. Ni luna, haiba lupeta nto yeñwi yende, esi mwendi ki Jehova ‘yalutuhelela’ kuli alulike ilikuli zeli mwa pilu yaluna kaufela libonahale? Ka mutala, mwendi muzwale ubelekile ka taata kuitukiseza ni kufa ngambolo ya nyangela. Babañata bamulumba bakeñisa kuli ufile hande ngambolo yeo. Ukona kueza cwañi hanze alumbiwa cwalo?

¹⁴ Halulumbiwa, luswanela kuhupula manzwi a Jesu ali: “Hamuezize lika kaufela zemulaezwi kueza, mubulele muli: ‘Luna lu batanga feela. Seluezize ki sona sene luswanela kueza.’” (Luka 17:10) Ni mwa taba yeo, lwakona kuituta sesiñwi ku zeneezahezi ku Ezekiasi. Naaikuhumusize kabakala kuli “naasika itebuha lika zende zanaaezelizwe.” Haiba lunahanisisa lika zeñata zaluezelize Mulimu, haluna kubonisa mikwa yatoile Jehova. Litaba zelubulela libonise kuli lulumbeka Jehova. Ki yena yafa batu bahae Mañolo Akenile ni moya okenile kuli libatuse.

15, 16. Ki lika mañi zanaaezize Josiasi zenetahisize kuli ashwe?

¹⁵ Ka kufeza, ki temuso mañi yeluituta ku zeneezahezi ku mulena yomunde Josiasi? Hamunyakisise zenetahisize kuli atulwe ni kubulaiwa. (Mubale 2 Makolonika 35:20-22.) Josiasi ‘naaile kuyo lwanisa’ Mulena Neko wa Egepita, nihaike kuli mulena yo naabulelezi Josiasi kuli naasika taha kuto lwanisa yena. Bibele ibulela kuli manzwi anaabulezi Neko neli “anaazwa mwa mulomo wa Mulimu.” Kono ki kabakalañi Josiasi hanaaile kuyo lwana? Bibele haibuleli sesiñwi.

¹⁶ Kono Josiasi naakona kuziba cwañi kuli manzwi a Neko naazwa ku Jehova? Naakona kubuza Jeremia, yomuñwi wa bapolofita bane basepahala. (2 Makol. 35:23, 25) Kono Bibele haibonisi kuli naaezize cwalo. Hape Neko naaliba kwa Karakemishi kuyo lwanisa “sicaba sisili,” isi kuyo lwanisa Jerusalema. Kutuha fo, libizo la Mulimu nelisika amiwa, kakuli Neko naasanyefuli Jehova kamba batu bahae. Kacwalo, Josiasi naaezize katulo yemaswe hanaalwanisize Neko. Kana kunani tuto yelukona kuituta mwa taba ye? Halutalimana ni butata, luswanela kunahana za tato ya Jehova mwa taba yeo.

17. Halutahelwa ki butata, lukona kueza cwañi kuli lusike lwaeza mafosisa aswana ni anaaezize Josiasi?

¹⁷ Haiba kutaha butata, luswanela kunahanisisa likuka za mwa Bibele zeamiwa mwa taba yeo ni kuitusisa zona hande. Mwa miinelo yemiñwi, lwakona kubuza baana-bahulu. Mwendi lunahanile litaba zeñwi zeluziba ka za taba yeo, ni kueza lipatisiso mwa lihatiso zaluna. Nihakulicwalo, mwendi kunani likuka zeñwi za mwa Bibele zelutokwa kunyakisisa, zaka luhupulisa muuna-muhulu. Ka mutala, kaizeli waziba kuli uswanela kukutaza taba yende. (Lik. 4:20) Kono lubulele kuli zazi leliñwi ulela kuya mwa sebelezo ya mwa simu, kono muunaa hae yasalumeli ubata kuli aine fa ndu. Muunaa hae yo, ubulela kuli sekufitile nako yetelelenyana basatandi nako yeñata hamoho, cwale ubata kuli baeze nto yeñwi hamoho. Kaizeli yo wakona kunahana litimana zeswanela za mwa Bibele, zecwale ka timana yebulela kuli lulukela kuutwa Mulimu ni ya kuli lulute batu kuba balutiwa. (Mat. 28:19, 20; Lik. 5:29) Kono hape uswanela kunahana za kuli basali baswanela kuipeya kwatasaa baana babona ni kuba ni kutwisiso. (Maef. 5:22-24; Mafil. 4:5) Kana kikuli muunaa hae wamuhanisanga kuya mwa simu, kamba kikuli umukupa feela kueza nto yeñwi fa lizazi leo? Lutokwa kuba ni kutwisiso halunze lubata kueza tato ya Mulimu ni kuikataza kuba ni lizwalo lelinde.

18. Mukona kuitutañi ka kunahanisisa mitala ya malena babane ba Juda?

¹⁸ Ka kuba batu babasika petahala, ni luna ka linako zeñwi lwakona kueza mafosisa aswana ni ene baezize malena babane belunyakisisize. Lwakona (1) kuitinga fa butali bwa batu ka kusalemuha, (2) kueza silikani ni batu babamaswe, (3) kuba ni buikuhumuso, kamba (4) kueza likatulo lusika nyakisisa kale tato ya Mulimu mwa taba yeñwi. Jehova wabonanga lika zende zelueza, sina feela mwanaabonezi lika zende zene baezize malena babane bao. Jehova hape wabonanga kuli lwamulata luli ni kuli lulakaza hahulu kumusebeleza ka kutala. Kacwalo, ulufile mitala yeli litemuso kuli ilutuse kusaeza mafosisa amatuna. Haike lunahanisise litaba ze za mwa Bibele mi luitumele ku Jehova kwa kulufa zona!