je kunnen overhalen: Lett.: ‘je hart gevuld’. In deze context brengt de Griekse uitdrukking de gedachte over van ‘uitgedaagd’, ‘aangespoord’. Misschien is het een weergave van een Hebreeuws idioom met dezelfde betekenis. De Hebreeuwse uitdrukking ‘heeft zijn hart gevuld om’ is bijvoorbeeld in Es 7:5 vertaald met ‘in het hoofd heeft durven halen’. In Pr 8:11 is dit idioom weergegeven met ‘voelt het hart (...) zich gesterkt om kwaad te doen’.

de geest van Jehovah: De uitdrukking ‘de geest van Jehovah’ (of ‘Jehovah’s geest’) komt geregeld in de Hebreeuwse Geschriften voor. (Enkele voorbeelden: Re 3:10; 6:34; 11:29; 13:25; 14:6; 15:14; 1Sa 10:6; 16:13; 2Sa 23:2; 1Kon 18:12; 2Kon 2:16; 2Kr 20:14; Jes 11:2; 40:13; 63:14; Ez 11:5; Mi 2:7; 3:8.) De uitdrukking ‘Jehovah’s geest’ staat in Lu 4:18 als deel van een citaat uit Jes 61:1. Daar en de andere keren dat de uitdrukking in de Hebreeuwse Geschriften voorkomt, staat het Tetragrammaton in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst samen met het woord voor geest. De redenen waarom de Nieuwewereldvertaling in de hoofdtekst de uitdrukking ‘de geest van Jehovah’ gebruikt terwijl in de beschikbare Griekse manuscripten van Han 5:9 ‘de geest van Heer’ staat, zijn te vinden in App. C1 en C3 inleiding en Han 5:9.

gemeente: Dit is de eerste keer dat het Griekse woord ekklesia voorkomt in Handelingen. Het komt van twee Griekse woorden: ek (uit) en kaleo (roepen). Het duidt op een groep mensen die bijeengeroepen wordt voor een bepaald doel of werk, dus het is een goede beschrijving van de pas opgerichte christelijke gemeente. (Zie Woordenlijst.) Het woord ekklesia wordt ook gebruikt in Mt 16:18 (zie aantekening), waar Jezus de vorming van de christelijke gemeente voorspelt, bestaande uit gezalfde christenen, die ‘als levende stenen worden opgebouwd tot een geestelijk huis’ (1Pe 2:4, 5). In de Griekse Geschriften wordt het woord niet alleen gebruikt voor de gezalfde christenen als groep maar ook voor alle christenen die in een bepaald gebied wonen of voor de christenen die een plaatselijke gemeente vormen. In de context van Han 5:11 wordt het woord gebruikt voor de christelijke gemeente in Jeruzalem. (Zie aantekening bij Han 7:38.)

gemeente: Dit is de eerste keer dat het Griekse woord ekklesia voorkomt. Het komt van twee Griekse woorden: ek (uit) en kaleo (roepen). Het duidt op een groep mensen die bijeengeroepen wordt voor een bepaald doel of werk. (Zie Woordenlijst.) In deze context voorspelt Jezus de vorming van de christelijke gemeente, bestaande uit gezalfde christenen, die ‘als levende stenen worden opgebouwd tot een geestelijk huis’ (1Pe 2:4, 5). Dit Griekse woord is in de Septuaginta vaak gebruikt als equivalent voor het Hebreeuwse woord dat met ‘gemeente’ wordt weergegeven, waarmee vaak Gods hele volk wordt aangeduid (De 23:3; 31:30). In Han 7:38 worden de Israëlieten die uit Egypte werden geroepen een ‘gemeente’ genoemd. Zo bestaat ‘de gemeente van God’ uit christenen die ‘uit de duisternis geroepen’ en ‘uit de wereld uitgekozen’ zijn (1Kor 1:2; 1Pe 2:9; Jo 15:19).

de gemeente in de woestijn: Hier worden de Israëlieten die uit Egypte werden geleid een ‘gemeente’ genoemd. In de Hebreeuwse Geschriften wordt het Hebreeuwse woord qahal gebruikt, dat in de Nieuwewereldvertaling meestal met ‘gemeente’ wordt weergegeven. Het komt van een grondwoord dat ‘bijeenroepen’, ‘bijeenkomen’ betekent (Nu 20:8; De 4:10). Het wordt vaak gebruikt om de Israëlieten als georganiseerde groep te beschrijven in uitdrukkingen zoals ‘gemeente van Israël’ (Le 16:17; Joz 8:35; 1Kon 8:14), ‘gemeente van de ware God’ (Ne 13:1), ‘gemeente van Jehovah’ (De 23:2, 3; Mi 2:5) en ‘Jehovah’s gemeente’ (Nu 20:4; 1Kr 28:8). In de Septuaginta wordt het Hebreeuwse qahal vaak weergegeven met het Griekse ekklesia (zoals in Ps 22:22 [21:23, LXX]), het woord dat in de Griekse Geschriften voor ‘gemeente’ gebruikt wordt. (Zie aantekeningen bij Mt 16:18 en Han 5:11.)

wonderen: Of ‘voortekenen’. In de Griekse Geschriften wordt teras (wonder) altijd gebruikt in combinatie met semeion (teken), waarbij beide woorden in het meervoud staan (Mt 24:24; Jo 4:48; Han 7:36; 14:3; 15:12; 2Kor 12:12). Het woord teras duidt in wezen op alles wat ontzag of verwondering wekt. Als het woord duidelijk verwijst naar iets dat in de toekomst zal gebeuren, staat in de aantekening de alternatieve weergave ‘voorteken’.

wonderen: Of ‘voortekenen’. (Zie aantekening bij Han 2:19.)

Jehovah’s engel: Deze uitdrukking komt in de Hebreeuwse Geschriften vaak voor, te beginnen in Ge 16:7. Het is een combinatie van het Hebreeuwse woord voor engel en het Tetragrammaton. In een vroeg exemplaar van de Septuaginta wordt in Za 3:5, 6 het Griekse woord aggelos (engel, boodschapper) gevolgd door Gods naam in Hebreeuwse letters. Dit fragment is gevonden in Nachal Chever, in de woestijn van Judea (Israël), en wordt gedateerd tussen 50 v.Chr. en 50 n.Chr. De redenen waarom de Nieuwewereldvertaling in de hoofdtekst de uitdrukking ‘Jehovah’s engel’ gebruikt terwijl in de beschikbare Griekse manuscripten van Han 5:19 ‘engel van Heer’ staat, zijn te vinden in App. C1 en C3 inleiding en Han 5:19.

de hele raad van oudsten: Of ‘de hele vergadering van oudsten’. Het Griekse woord gerousia dat hier wordt gebruikt, is verwant aan geron (lett.: ‘oude man’), dat in Jo 3:4 staat. Beide termen worden in de Griekse Geschriften maar één keer gebruikt. Volgens sommigen is de uitdrukking ‘raad van oudsten’ synoniem met het Sanhedrin, de Joodse Hoge Raad in Jeruzalem die bestond uit overpriesters, schriftgeleerden en oudsten. (Zie aantekening bij Lu 22:66.) Maar in deze context moeten ‘het Sanhedrin’ en de ‘raad van oudsten’ kennelijk gezien worden als twee groepen die niet volledig los van elkaar stonden. Sommige leden van de ‘raad van oudsten’ waren misschien officieel lid van het Sanhedrin, terwijl anderen het Sanhedrin misschien adviseerden.

het volk Israël: Of ‘de Israëlieten’. Lett.: ‘de zonen van Israël’. (Zie Woordenlijst ‘Israël’.)

raad van oudsten: Of ‘vergadering van oudsten’. Het Griekse woord presbuterion dat hier wordt gebruikt, is verwant aan presbuteros (lett.: ‘oudere man’), dat in de Bijbel voornamelijk wordt gebruikt voor personen die gezag en verantwoordelijkheid dragen in een gemeenschap of natie. Hoewel de term soms duidt op leeftijd (zoals in Lu 15:25 en Han 2:17), wordt die niet uitsluitend toegepast op ouderen. De uitdrukking ‘raad van oudsten’ verwijst hier kennelijk naar het Sanhedrin, de Joodse Hoge Raad in Jeruzalem die bestond uit overpriesters, schriftgeleerden en oudsten. Deze drie groepen worden vaak in één adem genoemd (Mt 16:21; 27:41; Mr 8:31; 11:27; 14:43, 53; 15:1; Lu 9:22; 20:1; zie Woordenlijst ‘Ouderling, oudste’ en aantekening bij hun Sanhedrin in dit vers).

het hoofd van de tempelwachters: Zie aantekening bij Han 4:1.

het hoofd van de tempelwachters: Wordt ook vermeld in Han 5:24, 26. In de eerste eeuw werd deze functie bekleed door een priester die na de hogepriester de hoogste rang innam. Het hoofd van de tempelwachters had de leiding over de priesters die in de tempel dienden. Daarnaast handhaafde hij de orde in en rond de tempel met de hulp van een soort tempelpolitie die uit Levieten bestond. Leiders die aan hem ondergeschikt waren hadden de supervisie over de Levieten die de tempelpoorten ’s morgens openden en ’s avonds weer sloten. Deze wachters bewaakten de schatkist van de tempel, bewaarden de orde onder de menigte en zagen erop toe dat niemand op verboden terrein kwam. De Levieten waren georganiseerd in 24 afdelingen. Alle afdelingen deden bij toerbeurt twee keer per jaar een week dienst en hadden waarschijnlijk een leider die verantwoording aflegde aan het hoofd van de tempelwachters. De leiders van de tempelwachters hadden veel invloed. Ze spanden met de overpriesters samen om Jezus ter dood te laten brengen. In de nacht waarin Jezus verraden werd, kwamen ze met hun aanhang naar Jezus om hem te arresteren (Lu 22:52; zie aantekening bij Lu 22:4).

een paal: Of ‘een boom’. Het Griekse woord xulon (lett.: ‘hout’) wordt hier gebruikt als synoniem voor het Griekse stauros (vertaald met ‘martelpaal’) en beschrijft het terechtstellingswerktuig waaraan Jezus werd gehangen. In de Griekse Geschriften wordt xulon door Lukas, Paulus en Petrus vijf keer in deze betekenis gebruikt (Han 5:30; 10:39; 13:29; Ga 3:13; 1Pe 2:24). In de Septuaginta wordt xulon in De 21:22, 23 als vertaling van het Hebreeuwse equivalent ʽets (boom, hout, stuk hout) gebruikt in de zin ‘en je hem aan een paal hebt gehangen’. In Ga 3:13 citeert Paulus dit vers en gebruikt hij xulon in de zin: ‘Vervloekt is iedereen die aan een paal is gehangen.’ Het Griekse woord komt ook in de Septuaginta voor in Ezr 6:11 (1 Esdras 6:31, LXX) als vertaling van het Aramese woord ʼaʽ, dat overeenkomt met het Hebreeuwse ʽets. Over personen die een voorschrift van de Perzische koning overtraden wordt daar gezegd: ‘Er moet een balk uit zijn huis worden getrokken en hij moet daaraan worden gehangen.’ Dat Bijbelschrijvers xulon gebruiken als synoniem voor stauros vormt een extra bewijs dat Jezus aan een rechtopstaande paal zonder dwarsbalk werd gehangen, want dat is wat xulon hier betekent.

Voornaamste Leider: Het Griekse woord dat hier wordt gebruikt (archegos) heeft als grondbetekenis ‘aanvoerder’, ‘voorloper’. Het komt in de Bijbel vier keer voor en verwijst al die keren naar Jezus (Han 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2). Hier wordt het gebruikt in combinatie met de titel Redder. (Zie aantekening bij Han 3:15.)

Voornaamste Bewerker: Of ‘degene die mensen naar het leven leidt’. Het Griekse woord dat hier met ‘Voornaamste Bewerker’ is vertaald (archegos) heeft als grondbetekenis ‘voornaamste leider’, ‘aanvoerder’, ‘voorloper’. Het komt in de Bijbel vier keer voor en verwijst al die keren naar Jezus (Han 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2). Het kan ook duiden op iemand die de weg baant zodat anderen kunnen volgen, zoals een verkenner of een pionier. Doordat Jezus de Bemiddelaar tussen God en de mensheid werd en de weg tot eeuwig leven opende, kan hij met recht de Voornaamste Bewerker van het leven of een ‘Pionier van het Leven’ worden genoemd. Het woord voor ‘Voornaamste Bewerker’ duidt erop dat degene die vooropgaat, dat doet in een officiële of bestuurlijke functie als leider of vorst. (In Han 7:27, 35 wordt een verwant woord gebruikt voor Mozes als ‘heerser’ van Israël.) Zoals het woord hier wordt gebruikt, omvat het de gedachte dat Jezus het middel is dat God gebruikt om zijn voornemen te vervullen. Jezus werd ‘een overeenkomstige losprijs’ in ruil voor velen (1Ti 2:5, 6; Mt 20:28; Han 4:12). Nadat Jezus uit de dood was opgewekt, kon hij als Hogepriester en Rechter de waarde van zijn loskoopoffer toepassen. Dat offer biedt mensen die erin geloven de mogelijkheid bevrijd te worden van zonde en de dood. Daarom vindt via Jezus de opstanding van de doden plaats (Jo 5:28, 29; 6:39, 40). Op die manier opent hij de weg tot eeuwig leven (Jo 11:25; 14:6; Heb 5:9; 10:19, 20). Hoewel dit woord door Bijbelvertalers in sommige talen wordt weergegeven met ‘Auteur’ of ‘Bron’ van het leven, laat de Bijbel duidelijk zien dat Jezus niet aan die beschrijving voldoet. Hij heeft zijn leven en zijn gezag van God ontvangen en wordt door God gebruikt (Ps 36:9; Jo 6:57; Han 17:26-28; Kol 1:15; Opb 3:14).

werden ze woedend: Of ‘waren ze gegriefd’. Deze Griekse uitdrukking komt alleen hier en in Han 7:54 voor. Het betekent letterlijk ‘doorgezaagd worden’ maar wordt in beide gevallen figuurlijk gebruikt voor een sterke emotionele reactie.

Gamaliël: Een wetsleraar die in Handelingen twee keer wordt vermeld, hier en in Han 22:3. Men denkt dat het Gamaliël de Oudere was, zoals hij in niet-Bijbelse bronnen bekendstaat. Gamaliël was de kleinzoon of mogelijk de zoon van Hillel de Oudere, van wie wordt gezegd dat hij de aanzet heeft gegeven tot een liberalere stroming onder de farizeeën. Gamaliël had zo veel aanzien onder het volk dat hij naar verluidt als eerste de eretitel ‘Rabban’ kreeg. Hij had grote invloed op de Joodse samenleving van zijn tijd doordat hij veel zonen van farizeeën opleidde, zoals Saulus van Tarsus (Han 22:3; 23:6; 26:4, 5; Ga 1:13, 14). Hij interpreteerde de wet en tradities vaak op een manier die relatief ruimdenkend was. Er wordt bijvoorbeeld van hem gezegd dat hij wetten heeft vastgesteld om vrouwen tegen een gewetenloze echtgenoot te beschermen en weduwen tegen gewetenloze kinderen. Naar verluidt heeft hij ook betoogd dat arme heidenen dezelfde rechten op het nalezen van de oogst moesten hebben als arme Joden. Deze tolerante houding is terug te zien in de manier waarop Gamaliël Petrus en de andere apostelen behandelde (Han 5:35-39). Maar uit rabbijnse verslagen blijkt dat Gamaliël meer nadruk legde op de rabbijnse tradities dan op de Heilige Schrift. Over het algemeen waren zijn leringen daarom vergelijkbaar met die van de meesten van zijn rabbijnse voorvaders en de religieuze leiders van die tijd (Mt 15:3-9; 2Ti 3:16, 17; zie Woordenlijst ‘Farizeeën’ en ‘Sanhedrin’).

geselden: Of ‘sloegen’. Waarschijnlijk gaat het hier om de Joodse straf van ‘40 slagen min één’ (2Kor 11:24; De 25:2, 3).

dit goede nieuws: Het Griekse euaggelion is samengesteld uit de woorden eu, dat ‘goed’ betekent, en aggellos, ‘iemand die nieuws brengt’, ‘iemand die bekendmaakt (aankondigt)’. (Zie Woordenlijst.) In sommige vertalingen wordt het weergegeven met ‘evangelie’. Het verwante Griekse euaggelistes, dat met ‘evangelieprediker’ wordt vertaald, betekent ‘verkondiger van goed nieuws’ (Han 21:8; Ef 4:11, vtn.; 2Ti 4:5, vtn.).

het goede nieuws: De eerste keer dat het Griekse euaggelion voorkomt, dat in sommige Bijbelvertalingen met ‘evangelie’ wordt weergegeven. Het verwante Griekse euaggelistes, dat met ‘evangelieprediker’ wordt vertaald, betekent ‘verkondiger van goed nieuws’ (Han 21:8; Ef 4:11, vtn.; 2Ti 4:5, vtn.).

van huis tot huis: Dit is een vertaling van de Griekse uitdrukking kat oikon, letterlijk ‘per [volgens] huis’. Verschillende lexicons en commentators zeggen dat het Griekse voorzetsel kata in distributieve zin kan worden opgevat. Eén lexicon zegt bijvoorbeeld dat de uitdrukking duidt op ‘plaatsen als reeks bezien, distributief gebruik (...) van huis tot huis’ (A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, derde editie). Een ander naslagwerk zegt over het voorzetsel kata: ‘distributief (Handelingen 2:46; 5:42: (...) huis aan huis/in de [afzonderlijke] huizen)’ (Exegetical Dictionary of the New Testament, geredigeerd door Horst Balz en Gerhard Schneider). De Bijbelgeleerde R.C.H. Lenski zei het volgende: ‘Geen moment hielden de apostelen op met hun gezegende werk. “Elke dag” gingen zij door, en dit openlijk “in de tempel”, waar het Sanhedrin en de tempelpolitie hen konden zien en horen, en natuurlijk ook κατ’ οἴκον, wat distributief is, “van huis tot huis”, en niet slechts bijwoordelijk, “in huis”’ (The Interpretation of the Acts of the Apostles, 1961). Deze bronnen ondersteunen de gedachte dat de discipelen van huis tot huis predikten. Kata wordt ook gebruikt in Lu 8:1, waar staat dat Jezus ‘van stad naar stad en van dorp naar dorp’ ging om te prediken. De methode om mensen te bereiken door hen thuis op te zoeken, leverde geweldige resultaten op (Han 6:7; vergelijk Han 4:16, 17; 5:28).

het goede nieuws (...) bekendmaken: Het Griekse werkwoord euaggelizomai dat hier wordt gebruikt is verwant aan het zelfstandig naamwoord euaggelion, goed nieuws. In de Griekse Geschriften wordt het goede nieuws nauw in verband gebracht met Gods Koninkrijk, het thema van Jezus’ prediking en onderwijs, en met redding door geloof in Jezus Christus. In Handelingen komt het Griekse werkwoord euaggelizomai heel vaak voor, waardoor de nadruk wordt gelegd op de prediking (Han 8:4, 12, 25, 35, 40; 10:36; 11:20; 13:32; 14:7, 15, 21; 15:35; 16:10; 17:18; zie aantekeningen bij Mt 4:23 en 24:14).