Taem wan i wantem nomo blong spolem narafala, hem i stap mekem wan rabis fasin. Long wan stadi we oli mekem long Briten, oli faenemaot se wan samting we i pusum 40 pesen blong ol yangfala we oli kilim olgeta i ded bakegen, hemia se nara yangfala i stap spolem olgeta.

 Samtaem oli save atakem o kilim narafala blong spolem hem. Be i no hemia nomo. Maet oli:

•   Sakem ol rabis tok. Selin we i gat 20 yia, i talem se: “Sam gel oli sakem ol tok we i rabis bitim mak. Bae mi neva fogetem olsem wanem oli singaot mi long ol rabis nem, mo ol samting we oli talem. Mi harem se mi olsem doti nomo, i no gat wan we i wantem mi, mo mi no naf blong mekem wan gudfala samting. Ating mi laekem moa sipos oli bin kilim mi.”

•   Oli no wantem joen wetem yu. Heili we i gat 18 yia, i talem se: “Ol yangfala long skul oli no moa wantem joen wetem mi. Oli meksua se i no moa gat ples long tebol blong mi save kakae lanj wetem olgeta. Wan ful yia, mi sidaon mi wan blong kakae mo mi krae.”

•   Oli yusum Intenet. Daniel we i gat 14 yia, i talem se: “Smol toktok nomo we yu taepem long kompiuta i save spolem gudnem blong narafala, mo i save spolem laef blong hem tu. !Maet yu ting se tok ya i bitim mak, be samting ya i stap hapen!” Samtaem oli yusum mobaelfon tu blong sanem ol foto o mesej we oli save spolem narafala.

 Hemia sam risen:

•   Narafala i bin spolem olgeta. Wan yangfala, nem blong hem Antonia, i talem se: “Ol nara yangfala oli stap spolem mi oltaem. Mi taed long olgeta, taswe mi tu mi stat blong spolem narafala. !Biaen mi tingting bak, mo mi luksave se mi rong blong mekem olsem!”

•   Oli no gat wan gudfala eksampol blong folem. Jay McGraw i raetem long buk blong hem (Life Strategies for Dealing With Bullies) se: “Plante yangfala oli luk olsem wanem papa mo mama blong olgeta, ol bigfala brata mo sista, mo ol narafala long famle oli spolem ol narafala, . . . nao oli mekem sem mak.”

•   Oli mekem olsem se oli gud moa i bitim ol narafala, be long tingting mo hat blong olgeta oli slak. Barbara Coloroso i raetem long buk blong hem (The Bully, the Bullied, and the Bystander) se: “Plante yangfala we oli stap spolem ol narafala, oli mekem olsem we oli hae moa long olgeta, be fasin ya i olsem wan mask blong kavremap filing blong harem nogud o filing ya se oli no naf.”

•   Yangfala we i stap hem wan oltaem. Sam yangfala we oli no toktok plante oli stap olgeta nomo, taswe i isi blong ol narafala oli spolem olgeta.

•   Yangfala we i defren. Samtaem oli jusum yangfala we i luk defren, i gat defren kala blong skin o defren jos, o i gat wan disabiliti. Oli yusum eni samting blong jikim narafala.

•   Yangfala we i no gat strong tingting. Ol stronghed we oli spolem ol narafala oli luksave kwiktaem yangfala we i no gat strong tingting o i gat nogud tingting long saed blong hem wan. I isi blong oli spolem yangfala olsem, from we hem i no naf blong faet bak.

•   No kam kros. Yangfala Kaeli i talem se: “Ol stronghed yangfala we oli spolem narafala oli wantem luk se yu harem nogud. Sipos yu no kam kros, bambae faea blong olgeta i ded.” Baebol i talem se: “Man we i waes, hem i stap kwaet nomo, i holemtaet ol filing blong hem.”—Ol Proveb 29:11.

•   No givimbak. Sipos yu givimbak, bambae yu no stretem problem be yu mekem i kam mowas. Baebol i talem se: “Sipos wan man i mekem i nogud long yufala, yufala i no mas givimbak fasin ya long hem.”—Rom 12:17; Ol Proveb 24:19.

•   No lukaot trabol. Traem stap longwe long olgeta we oli save spolem yu mo ol situesen olsem.—Ol Proveb 22:3.

•   Mekem hem i sek long ansa blong yu. Baebol i talem se: “Wan ansa we i kaen, i mekem man i no moa kros.”—Ol Proveb 15:1.

•   Tok fani. Wan eksampol: Sipos narafala i jikim yu from yu fatfat tumas, yu save talem nomo se, “!I tru, i gud mi serem sam kilo!”

•   Gowe. Nora we i gat 19 yia i talem se: “Sipos yu stap kwaet, bambae yu soemaot se yu bigman long tingting blong yu mo yu strong moa long hemia we i stap spolem yu. Mo tu, yu soemaot se yu bos long tingting blong yu, be hem nogat.”

•   Traehad blong gat strong tingting. Gel ya Rita i talem se: “Ol stronghed we oli wantem spolem narafala oli luksave sipos yu fraet, nao oli tekem janis ya blong spolem eni strong tingting we yu gat.”

•   Talemaot. Wan ripot i talem se, bitim stret haf blong olgeta we narafala i spolem olgeta long Intenet, oli no talemaot. Maet oli sem (i tru moa long ol boe) o oli fraet se hemia we i spolem olgeta bambae i kam mowas. Be traem tingbaot se hem i no wantem se rabis fasin blong hem i kam long klia ples. Sipos yu talemaot, maet hemia i faswan samting blong givhan blong finisim trabol ya we i mekem yu yu harem nogud tumas.