Tu añoil 2012, kaxtaʼab u xéexetʼal junpʼéel pʼúul yaan tres mil años tiʼ. Maʼ sen úucheʼ le arqueologoʼoboʼ taakchaj u maas ojéeltikoʼob u maasil tu yoʼolal. ¿Baʼaxten? Tu yoʼolal le tsʼíiboʼob yaan teʼ pʼúuloʼ.

Le ka tu nupoʼob u xéexetʼal le pʼúuloʼ, tu yiloʼob junpʼéel úuchben tsʼíib beetaʼan tumen le cananeoʼob ku yaʼalik: «Esbaal ben [u paal] Bedá». Tiʼ tuláakal le baʼaloʼob tsʼoʼok u kaxtaʼaloʼoboʼ mix juntéen ilaʼak le kʼaabaʼaʼ.

Teʼ Bibliaoʼ ku chíikpajal u kʼaabaʼ Esbaal (wa Es-baal), chéen baʼaleʼ utiaʼal u yúuchul tʼaan tiʼ uláakʼ máak: juntúul tiʼ u paalal rey Saúl (1 Cró. 8:33; 9:39). Yosef Garfinkel, juntúul máax táakpaj le ka kaxtaʼab le pʼúuloʼ, tu yaʼalaj: «U jaajileʼ le kʼaabaʼaʼ chéen ku chíikpajal teʼ Biblia teʼ kʼiinoʼob táan u reinar Davidoʼ, yéetel bejlaʼeʼ bey xan u yaʼalik le arqueologoʼoboʼ». Yaneʼ ku yaʼalikeʼ le kʼaabaʼaʼ chéen teʼ kʼiinoʼob chʼaʼchiʼitaʼaboʼ. Le baʼax tu kaxtaj le arquelogoʼoboʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.

Ichil le Bibliaoʼ le kʼaabaʼ jeʼelaʼ ku chíikpajal bey Is-bóset, chéen ku kʼexpajal baal yoʼolal bóset (2 Sam. 2:10). ¿Baʼaxten kʼeʼexi? Jujuntúul máaxoʼob xakʼaltik u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ «tu Kaʼa tsʼíibil Samueleʼ ilaʼab maʼ u yaʼalaʼal Esbaal tumen jeʼel u tuukul máak tiʼ Baal, u diosil u kʼáaxal jaʼ ku adorartik le cananeoʼoboʼ [...], chéen baʼaleʼ tu tsʼíibil Cronicaseʼ [...] ilaʼab u pʼáatal jach le kʼaabaʼoʼ».